İçindekiler
ŞEKİL LİSTESİ. i
ÖZET. ii
GİRİŞ. 1
- MADDE BAĞIMLILIĞI 3
1.1. Bağımlılığın Tanımı 3
1.2. Madde Bağımlılığının Tanımı 4
1.3. Madde Bağımlığının Tanı Kriterleri 4
1.4. Madde Kullanımı ve Bağımlılık Süreci 7
1.5. Madde Bağımlılığının Yaygınlığı 10
1.6. Madde Bağımlılığının Nedenleri 11
- KİŞİLER ARASI İLİŞKİLER.. 15
2.1. Kişiler Arası İlişkilerin Tanımı 16
2.2. Kişiler Arası İlişkilerde İletişim.. 17
2.2.1. Kişiler Arası İletişimin Öğeleri 19
2.3. Kişiler Arası İlişkiler ile İlgili Kuramlar 21
2.4. Madde Bağımlılığı Olan Bireylerde Kişiler Arası İlişkiler 23
- DUYGU DÜZENLEME STRATEJİLERİ. 26
3.1. Duygu Düzenleme. 26
3.2. Duygu Düzenleme ve Psikopatoloji 29
3.3. Bilişsel Esnekliğin Duygu Düzenleme Üzerindeki Etkisi 30
3.4. Madde Bağımlısı Olan Kişilerin Duygu Düzenleme ve Başa Çıkma Tutumları 32
3.4.1. Uyarlanabilir ve Uyumsuz Duygu Düzenleme Stratejileri 33
3.5. Duygu Düzenleme Stratejileri ile Psikopatoloji Arasındaki İlişki Hakkında Yapılan Çalışmalardan Örnekler 34
3.5.1. Madde Bağımlılığı Olan Bireylerin Hangi Duygu Düzenleme Stratejileri Kullandığına Dair Yapılan Çalışmaların Sonuçları 36
SONUÇ.. 38
KAYNAKLAR.. 40
İNTERNET KAYNAĞI. 57
Şekil Listesi
Şekil 1 Bağımlılık Oluşma Aşaması 7
Şekil 2 Madde Bağımlılığı Süreci 10
Şekil 3 Madde Bağımlılığında Etken Role Sahip Olan Faktörler. 14
Özet
| Bireyin kullanmaya devam ettiği maddeleri çok kez bırakma uğraşına rağmen madde kullanımına devam etmesi, düzenli olarak kullandığı maddelerin dozlarını arttırıyor olması, madde kullanımını bıraktığı süreçlerde yoksunluk belirtilerin meydana gelmesi, zararlarının farkında olmasına rağmen madde alınımının sürdürülmesi, vaktinin önemli bir kısmını yine madde temin etmekle geçirmesi bireylerde madde bağımlılığının gerçekleştiğinin bir göstergesidir. Bağımlılık oluşumuna etkileyen pek çok faktör vardır, bunuların kimi kalıtımsal kimi ise çevresel faktörlerdir. Yani maddeye bağımlılık ve maddeyi kötüye kullanma durumu kişilik dinamiklerinin de kalıtım, biyokimsal, aile yapısı, kültürel ve çevresel etkenler ile kombinasyon oluşturmasından kaynaklanmaktadır. Maddeye bağımlı olan kişiler, içinde yaşadığı toplumdan kendisini uzaklaştırarak kendisine benzeyen madde tüketen kişiler ile beraber olmayı seçmektedirler, toplumdaki bireylerin madde tüketiminden ötürü madde kullananları ötekileştirip diğeri sınıfına koymaları, kişilerin sosyal fonksiyonlarını tam şekilde gerçekleştirememesine sebebiyet vermekte buna ek olarak o bireyleri bazı negatif psiko-sosyal etkilere maruz bırakmaktadırlar. Bu etkiler bireyde güven azalması, depresyona girme durumu, yetersiz olma hissi, çaresiz olma duygusu, toplumdan soyutlanmışlık hissi ve yalnız olma durumuna benzer problemlere sebebiyet vermektedir. Kişinin tecrübe ettiği bu sorunlar, toplum tarafından kabullenilmemesine dolayısıyla çözümü tekrardan alkol ve madde kullanmasına itebilmektedir. Yapılan bu çalışmanın amacı madde kullanımının bağımlılığa dönüşme süreci, bağımlılığın tanımı, yaygınlığı, nedenleriyle birlikte maddeye bağımlı olan bireylerin kişiler arası ilişkilerde iletişim kurarken yaşadıkları süreçler ve duygu düzenleme stratejileri olarak hangilerini kullandıkları hakkında araştırma yapmaktır. Araştırmanın amacına yönelik verilerin toplanmasında, “madde bağımlılığı (drug addiction)”, “maadeyi kötüye kullanma (substance abuse)”, “kişiler arası ilişkiler (interpersonal relations)”, “duygu düzenleme stratejileri (emotion regulation strategies)” anahtar kelimeleri SCOPUS, MENDELEY, PUBMED, YÖK Tez, Google Akademik, DergiPark, Science Direct gibi veri tabanlarında aratılmıştır. Bunlara ek olarak kitap, sempozyum gibi çeşitli kaynaklardan da yararlanılmıştır. Yapılan araştırmalar sonunda madde bağımlılığı olan kişilerin kişiler arası ilişkilerde duygu düzenleme stratejileri olarak kullandıkları yeniden değerlendirme, kaçınma ve ruminasyon stratejiler ile madde bağımlılığı arasında zayıf da olsa anlamlı ilişkili olduğu bulunmuştur. |
| Anahtar Kelimeler: madde bağımlılığı, maddeyi kötüye kullanma, kişiler arası ilişkiler, duygu düzenleme stratejileri. |
GİRİŞ
İnsanoğlu bireysel ve gelişmeye yönelik zaman aşamalarında git gide fazlalaşan tek başınalık ve ayrılık süreçlerine girmektedir ve kendisini sosyal toplum tarafından kabul ettirme noktasında problem yaşayıp yalnız kalan birey, anksiyetesini azaltmak niyetiyle pek çok farklı savunma mekanizması geliştirir. Ebeveynden ayrılma, toplum tarafından yalnız bırakılma, sevgiden yoksun bırakılmanın yarattığı anksiyete, bağımlılık etkisi olan maddelerin alınımını kolaylaştırmakta olup kişiler hayat ile bu şekilde başa çıkmaya çalışmaktadır (Ögel, 2001, s.101). Bireylerin maruz kaldığı problemlere çözüm bulabilmesi ve problemler ile başa çıkabilmesi için uygun olan düşünce ve davranışa sahip olmayı gerektirmektedir. Problemleri çözmek adına madde kullanmayı tercih etme, bireyleri uygun düşünebilme, duyma ve tutumlardan uzaklaştırmaktadır. Bağımlılık etkisi bulunan maddelerin bireylerin hayat tarzına dönüşmesi, yine bireyin çaresiz hissetmesine sebebiyet verip, madde alınımını artışına neden olur. Daha sonralarda ise madde kullanma, sebep olduğu problemler ile “başa çıkma” mekanizması olarak algılanır (Sağkal, 2005). Bu süreç kişiler arası ilişkileri de etkiler.
Kişiler arası ilişkilerde iletişim, birey yaşamında önemli bir alana sahiptir. Kişinin rutin hayatında kurduğu ilişkiler tarafından etkilenmesi ve diğerleri ile kurduğu ilişkileri, iletişim yetenekleri bağlamında kişilerin hayat kalitesini belirleyebilmektedir. Kişinin kurduğu ilişkilerde nasıl bir tutum gösterdiği, kişinin kendi benliğine ve diğerlerine karşı oluşan algıları, yaşamın pek çok kısmında etkili olmak, kişinin mutlu ve üretken kişi olması açısından önemli role sahiptir (Yılmaz, 2003, s.1), bu süreçte kişilerin duygu düzenleme stratejilerini kullandıkları görülmektedir. Duygu düzenleme stratejileri, çevreden gelen isteklere uygun cevap vermek için kişilerin duygularını bilinçli ve bilinçsiz şeklinde değiştirdiği aşamalar olarak kavramsallaştırılmıştır (Bargh, Williams, 2007; Campbell-Sills ve Barlow, 2007; Cole ve ark., 2004). İnsanlar, duygusal tecrübelerinin ya da duygularını hatırlatan deneyimlerinin türünü veya şiddetini değiştirebilmek için duygu düzenleyici stratejileri kullanmaya yönelirler (Diamond ve Aspinwal, 2003).
Çalışmanın Konusu
Bu çalışmanın konusu madde bağımlılığı olan bireylerde, kişiler arası ilişkilerde iletişim kurarken yaşadıkları süreçler ve duygu düzenleme stratejilerinden hangilerini kullanmayı tercih ettiğini stratejiler hakkında bilgi vermektir.
Çalışmanı Amacı
Yapılan bu çalışmanın amacı madde kullanımının bağımlılığa dönüşme süreci, bağımlılığın tanımı, yaygınlığı, nedenleriyle birlikte maddeye bağımlı olan bireylerin kişiler arası ilişkilerde iletişim kurarken yaşadıkları süreçler ve duygu düzenleme stratejileri olarak hangilerini kullandıkları hakkında araştırma yapmaktır.
Çalışmanın Önemi
Dünya genelinde artan madde kullanım bozuklukları sosyal, psikolojik, biyolojik ve ekonomik boyutlara sahip olan halk sağlığı problemidir. Zarar verici madde kullanımına dürtüsel ve kompülsif bağlanma sonucuyla beliren bu bağımlılık, alınan önlemlere karşın global olarak artarak küreselleşmektedir. Madde bağımlılıklarında kişiler arası ilişkiler tedavi süreçlerinde önemli bir yer kaplamaktadır. Madde bağımlısı olan bireylerin kişiler arası ilişkilerde hangi duygu düzenleme stratejilerini kullanıyor olduklarını öğrenmek ve bunları aktarmak ileriki çalışmalarda tedavi için bu bilgilerin faydalı olabileceği açısından oldukça önemlidir.
1. MADDE BAĞIMLILIĞI
1.1.Bağımlılığın Tanımı
Bağımlılığın tanımı Amerikan Psikiyatri Derneği tarafından yayınlanan Ruhsal Bozukluklar Tanı Ölçütleri Başvuru El Kitaplarından I.’sinde (DSM I) “sosyopatik kişilik düzensizliği” olarak ve II.’sinde (DSM II) “kişisel bozuklukları ve bazı diğer psikotik olmayan mental bozukluklar” olarak yapılmıştır. Bu şekilde yapılan tanımlamalar, bağımlılık evvelinde tek tip kişilik yapısının tanımlanmasında yetersiz kaldığı tespit edilmiş, geçmiş ve geleceğe yönelik yapılan çalışmaların neticesi ile değiştirilmiştir (Verheul, 2001). Kişilik bozukluklarının semptomlarından birisi olarak değerlendirilen bağımlılık DSM III’te madde kullanım bozuklukları, klinik belirti şeklinde değerlendirilerek kişilik bozukluklarından çıkartılmıştır (Morgenstern, Langenbucher, Labouvie ve ark., 1997). Psikolojik ve Fizyolojik bağımlılıkların ayrışımının arasındaki sınırları belirleyen tanısal sınıflandırma sistemi bağımlılığın teşhis edilebilmesi için bir tanımlama yapar ve bunlara ek olarak DSM IV ile birlikte DSM III’te var olan fiziksel bağımlılık kriterleri geniş hale getirilir. Böylece hem fizyolojik, hem davranışsal hem de bilişsel semptomlar bağımlılık tanımında ölçü olacak şekilde güncellenmiştir (Ceylan ve Türkcan, 2003).
Ruhsal Bozukluklar Tanı Ölçütleri Başvuru El Kitaplarından IV.’sü (DSM IV) ile Hastalıkların ve Sağlık Sorunların Uluslararası Sınıflandırma Sistemi-10 (ICD) bağımlılık teşhisinde yoksunluk ve tolerans semptomlarının var olma durumunun mecburi olup olmadığı hakkında farklılık göstermiştir, ilaveten DSM V’le beraber bağımlılık yalnızca psikolojik bağımlılık durumlarında kullanılmasının daha uygun olduğunu ve başka maddeyle alakalı sorunlarda ise “madde kullanım bozuklukları” ifadesinin uygun olduğu bildirilmiş ve madde bağımlılığı ifadesi daha geniş işlenerek, madde kullanmaya ilişkin hissedilen güçlü istek kriteri ilave edilmektedir. Bu kriterlere kişilik örüntüleri, aile geçmişi, maddenin farklı kullanım biçimleri ve majör depresyonla ilişkili durumlarına göre puan verilmesi, hesaplamalar yapılması ve kavramın madde kullanım bozuklukları şeklinde güncellenmesi amaçlanmıştır (DSM, 2013).
1.2.Madde Bağımlılığının Tanımı
Ögel madde bağımlılığını “Bireyin kullanmakta olduğu maddeyi defalarca bırakma çabasına rağmen madde kullanmayı bırakamaması, devamlı olarak madde miktarını arttırması, madde almayı durdurduğunda yoksunluk sendromlarının belirmesi, zarar verdiğini fark etmesine rağmen kullanmaya devam etmesi, vaktinin önemli derecede büyük kısmını maddeyi temin etmekle harcamasıyla tanımlanan bir durumdur” şeklinde tanımlamaktadır (Ögel, 2011). Kişide bağımlılık oluşmasına etken olan, kimyasal içerikli bileşenlere sahip farklı farklı pek çok madde mevcuttur ve bu kimyasalların ortak özellikleri santral sinir sistemini etkileyerek orada önemli derecede zarara neden olmaktadır (Ögel, 2002). Bu konuyla alakalı sıkça yapılan hatalı yoruma değinmenin faydalı olacağı düşünülmektedir. Topluluk arasında, televizyon-radyo-gazete ve dergi gibi basın yayında, bunların haricinde bazı bilimsel makalelerde madde bağımlılığının “uyuşturucu bağımlılığı” şeklinde geçtiği görülmektedir. Uzbay bu terminolojinin hem bilimsel yayınlarda hem de gündelik yaşamda kullanmanın iki açıdan sakıncası olduğunu söylemektedir. Bunlardan ilki, bağımlılık yapan maddelerin bireylerin deneyimlemeye başladığı ilk zamanlarda çeşitlerine ve kullanılan miktara göre uyuşturucu etki değil de uyarıcı etkiye sahip olması ve yüksek doz alımında sinir sistemini uyuşturan etkiler meydana gelmektedir. Bu yüzden doğrusu ilk başta uyuşturucu etkisi yokken yani uyarıcı etkileri sebebiyle bu ürünlerin kötüye kullanılması yine bu maddeleri uyarıcı değil de uyuşturucu şeklinde ifade edilmesi bilimsel açıdan hatalı bir yaklaşımdır. Bir diğeri ise “uyuşturucu bağımlılığı” ifadesinin amfetamin ve kokain gibi uyarıcı etkisi olan ürünlerin bağımlılığa sebep olmayacağı izlenimi vermektedir ve uyarıcı ürünleri deneyimlemede kararsızlık yaşayan bireyleri yanıltmak için kullanılmaktadır (Uzbay, 2009).
1.3.Madde Bağımlığının Tanı Kriterleri
Maddeyi kötüye kullanma ve maddeye bağımlılık kategorileri DSM V’te birleştirilmiştir ve bu iki kategoriye ait tanı ölçütleri “madde kullanım bozuklukları” başlığı altında yazılmıştır (Güleç ve ark., 2015). Doğal ya da yapay yollar ile elde edilen, farklı yollar ile vücut içerisine alınan, uyarıcı veya uyuşturucu etkiye sahip ve madde bozukluğuna sebep olan maddelerin bir kısmı şunlardır: morfin ve türevleri, alkol, yatıştırıcı özelliği olan maddeler, halüsinojen etkiye sahip maddeler, inhalan etkiye sahip maddeler, kokain, amfetamin, tütün ürünleri, hiptonik, kanabis ve anksiyolitikler gibi maddelerdir. Bu maddelerin herhangi birisinin uyuşturucu şeklinde değerlendirilmesi için bazı şartlar vardır. Bu şartları şu şekilde sıralayabiliriz:
- Bu maddelerin dünya genelinde yapılan anlaşmalar tarafınca belirlenmiş ve bildirilmiş olması,
- Belirlenen ve bildirilmiş olan bu maddenin zehirleyici tesirinin olması,
- Zamanla daha fazla miktarda kullanılması için ihtiyaç hissedilmesi,
- Kullanılmaya devam ettikçe kişide psikolojik, fiziki veya iki biçimde de bağımlılığa sebep olması, bırakıldığı durumda ise kişide bir takım yoksunluk ibarelerinin belirmesi gerekmektedir (Gökler ve Koçak, 2008).
DSM V’te var olan tanı ölçütlerine göre bağımlılığın bir beyin sendromu olduğu söyleyebilmek için kişinin bir sene süre zarfı içinde aşağı kısımda bahsedilen durumlar içerisinden en az iki tanesini gösteriyor olması şarttır (Pak, 2018).
- İstenilenden daha da fazla miktarda ya da sürede kullanımın olması,
- Bu maddeyi/maddeleri bırakabilmek ya da kontrollü kullanım için istek ya da netice vermeyen uğraşlar,
- Maddeyi temin etmek, kullanabilmek ya da tesirlerinden kurtulabilmek için lazım olan etkinliklere oldukça fazla süre verme,
- Maddeyi kullanmak için oldukça fazla istekli olma ya da kendini buna bu duruma zorlanmış hissetme,
- Tekrarlayan madde kullanım neticesinde bireyin kendi sorumluluklarını yerine getirememesi,
- Negatif etkileri olmasına karşın bireyin kullanmayı sürdürmesi
- Kullanımdan ötürü rutin programların yapılmaması ya da azaltılması,
- Tehlikeli olması mümkün olan durumlarda bile kullanmayı sürdürme,
- Negatif fiziksel ya da psikolojik belirtilerin biliniyor olmasına rağmen kullanımın devam etmesi,
- Maddeye karşı kişide toleransın gelişmesi,
- İstenilen etkilerin yaşanması için artan madde kullanım ihtiyacı,
- Aynı dozda ve devamlı madde kullanımının neticesinde etkinin azalmış olma durumu,
- Kişide yoksunluk ibarelerinin belirmiş olması.
Kişinin kendisini daha fazla iyi hissedebilmek, performansını veya haz duygusunu arttırabilmek niyetiyle direk beyne etki yapan uyarıcı veya uyuşturucu etkisi olan madde tüketimi bağımlılık durumunun başlanması anlamına gelmektedir (Kring ve ark., 2015). Milyarlarca sinir hücresine sahip olan ve iletişim santrali olan beyin optimum seviyede hazza sebep olan dopamin nörokimyasalını üretmektedir, fakat madde tüketildiğinde beynin bu nörokimyasalı üretmesi büyük oranda artış gösterir bununla birlikte reseptörelerin tamamı devreye girer (Mutlu, 2018), bireyin maddeyi kullandığındaki rahatlamışlık hissinin ve zindelik hissinin sebebi budur. Lakin madde tesiri bittiğinde dopamin reseptörleri devre dışı kalacağından kişinin psikolojik durumu madde tüketiminden önceki durumuna nazaran kötüleşir, benzer etkiyi yaşamak adına devamlı olarak maddenin miktarının arttırılması gerekmektedir (Tarhan ve Nurmendov, 2011).
Bağımlı yapabilen maddelerin belirli bir müddet kullanılması hem insanlarda hem de deney hayvanlarında bağımlılık yapabilmektedir ve gelişen bu bağımlılıklar ruhsal veya fiziksel özellikte olabilmektedir. Bağımlıkların çeşitli alt gruplarda kategorileştirerek bir bağımlılık türünün diğer bağımlılık türüne nazaran tedavi edilme durumunun daha kolay olabileceğini savunmak bilimsel açıdan yanlış bir tutumdur. Kimi maddeleri kullanan bireylerde bağımlılık niteliklerinden birinden biri gözlenebilirken, kimi maddeler ile her ikisinin bir arada, benzer ya da farklı şiddetlerde gözlemlenebilmesi olasıdır. Bu 2 kavram aynı süre zarfında bağımlılık oluşumunun ve yerleşme aşamalarını da tanımlamaktadır (Uzbay, 2009a; Uzbay, 2009b). Bağımlılık oluşma aşaması Şekil 1’de gösterilmiştir.
Şekil 1 Bağımlılık Oluşma Aşaması
(Kaynak: Uzbay, 2009)
1.4.Madde Kullanımı ve Bağımlılık Süreci
Madde kullanma ve maddeye bağımlı olma süreci insan davranışlarının dayanağını araştıran felsefe ve biyoloji alanlarının ortak paydasında fiziksel ve ruhsal ıstıraptan kaçış, zevk verici tercihlere yöneliyor olmak, meraklarını gidermek gibi etkenler vardır. Günümüzde kişi, hızlıca ilerleyen günlük yaşamında kaçınılması mümkün olmayacak şekilde maruz kaldığı stresten ötürü kendisinden hızlıca ve zor olmayacak şekilde uzaklaşmak ister (Şenel, 2003) ve bu uzaklaşma için araç olarak karakterize edilebilecek birden fazla etken teknoloji ile beraber çeşitlenmiştir ve bununla beraber ulaşmak da kolaylaşmıştır. Anksiyeteyi azaltan ve rahatlama hissi gibi özelliklerden ötürü farklı ürünler de bu etkenlerin içerisinde yer almaktadır. Dönemimize has sayılmayacak kadar eski bir geçmişi olan psikotrop maddeler dönemin ihtiyacına göre şekillenmiştir. Kişinin anlam arayışının fazlaca baskın olduğu bu dönemde halüsinojen maddelerden yardım beklenmektedir. Performans ve hızın mühim olduğu 21. Yüzyılın başlarına göz atıldığında bu beklentileri yerine getiren/karşılayan ürünler tercih edilmişken daha eski dönemlerde yani soğuk savaş senelerinde kişilerin acılarını gideren opioid kullandıkları görülmektedir, dolayısıyla tüketilen bu maddelerin toplumun gereksinimleri hakkında bilgi verdiği söylenebilir (İnternet kaynağı).
Madde bağımlılığına doğru ilerleyen aşama, ulaşımı kolay ve legal sayılan tütün tüketimi ile başlayıp sonrasında alkol tüketimiyle devam eder. Tütün ve alkol tüketiminin sonra tehlikesinin daha minimal olduğu düşünülen farklı maddeleri deneyimleme süreci gelir. Bağımlılık ve madde kullanımının 4 farlı ilerleyiş sürecinin olduğu düşünülmektedir. Birinci evre maddelerin denenme ve araştırılması kısmıdır ve çoğunlukla bir madde dört-beş kereden fazla tüketilmez. Birinci evre:
- Deneysel Kullanım; bireyin kendisini sınamak, denmek ve merakını giderebilme amacıyla kullandığı durum,
- Sosyal Kullanım; bireyin kendi sosyal çevresinden onaylanma amacıyla kullanımı,
- Boşluk duygusu, yabancılık hissi ve yalnızlaşma gibi problemlerden uzaklaşmak amacıyla kullanım biçimlerinde farklılıklar görülebilir.
Bedendeki etkilerinin araştırıldığı, duygusal dalgalanmalara odaklanıldığı bu aşamada madde tüketiminin söylenen derecede korkutmadığının ve kontrol altında tutulabilindiğinin ispatlanması amaçlanmaktadır ve bu ilk aşamada birey deneyimden uzaklaşabilir, ikince evreye de geçebilir (Dilbaz ve ark., 2013; s.28).
İkinci evrede bu maddelerin tüketimiyle deneyimlenmiş duygusal deneyimlerini sürdürebilmek amacıyla madde tüketimini devam ettirir, bu durum sosyal içicilik şeklinde ifade edilir ve bu evreden sonra daima üçüncü aşamaya geçiş olabilir, geçiş olmasa dahi bu risk oldukça yüksektir (Dilbaz ve ark., 2013; s.28).
Üçüncü evre alışkanlık evresi olarak ifade edilen maddelerin kötüye kullanıldığı evredir, bundan sonra madde tüketimi bireyin acıdan uzaklaşma, eğlenme/eğlence için çoğunlukla ilk seçenektir. Madde tüketimi sonucunda gerginliklerin ortadan kalkması ile ödül mekanizması uyarılır böylelikle beyinde pozitif pekiştireç etkisi oluşur (Uzbay, 2009). Birey madde kullanmayı bıraktığında onun yerine farklı şeyleri koymakta zorluklar yaşaması söz konusudur, çünkü tüketilen maddeye karşı şiddetli şekilde özlem duyar ve maddeyi aşerir ve bu maddeye psikolojik olarak bağımlılık geliştiğinin bir göstergesidir. Maddeyi kullanmayı sürdürmek ya da madde kullanımını durdurmak bireyin tercihidir, bu evre bağımlılığın başlangıcı olarak ifade edilir (Dilbaz ve ark., 2013; s.29).
Dördüncü evre bağımlılık aşamasıdır, bireyin beyninde ve iç organlarında fonksiyonel olarak bozulmalar olur. Birey tolerans seyri olarak ifade edilen, “normalleşmek amacıyla maddeyi kullanmak” mecburiyetindedir ve kullanılmadığı zaman kişide yoksunluk hissettirir, krizlerin yaşanmasına sebep olur, hem psikolojik bağımlılık hem fizyolojik bağımlılık gelişmiş olur (Uzbay, 2009; s. 34-36). Bu krizler madde almaya karşı olumsuz pekiştireç etkisi yapar, madde alıp almamak bundan sonra bireyin tercihinden çıkmış ve kişi buna mecbur hale gelmiştir. Bireysel çabalarla bırakma çalışmaları çoğunlukla başarılı olmamaktadır (Dilbaz ve ark., 2013; s.29). Bağımlı olan bireylerin önemli derecede büyük kısmı genellikle kontrol altına alınabileceği düşüncesi ile madde alımına başlarlar ama ne yazık ki fark edilemeden bağımlılık gelişir. Bireyde madde alımı 3 farklı biçimde devam edebilmektedir; aynı miktar ve aynı sıklıkta madde alımı, madde alımı azaltılarak kesimi sağlanabilir veya madde alım sıklıkları ve dozları yükseltilerek başka maddelere geçme durumunun gözlenmesi mümkündür (Dilbaz ve ark., 2013; s.29). Bağımlılık gelişme sürati maddeyi kullanan bireyin ve kullanılan maddenin özelliklerine ek olarak maddeyi kullanım sıklığı ve kullanım biçimine bağlı olarak değişmektedir (Şekil 2).
Şekil 2 Madde Bağımlılığı Süreci
(Başyiğit, 2021)
1.5.Madde Bağımlılığının Yaygınlığı
Dünya genelinde artan madde kullanım bozuklukları sosyal, psikolojik, biyolojik ve ekonomik boyutlara sahip olan halk sağlığı problemidir. Zarar verici madde kullanımına dürtüsel ve kompülsif bağlanma sonucuyla beliren bu bağımlılık, alınan önlemlere karşın global olarak artmakta küreselleşmektedir. Son beş yılda alınan verilere bakıldığında, birleşmiş Milletler tarafından 2018 yılında hazırlanan Dünya Uyuşturucu raporunda, dünyada otuz bir milyon kişinin madde bağımlısının bulunduğunu ve bu kişilerin %5,6’sının yasadışı uyuşturucu etkiye sahip maddeler kullandıklarının farkında olmadıklarını ve uyuşturucu madde kullanımından ötürü bir yılda yaklaşık olarak iki yüz bin kişinin hayatını kaybettiği kaydedilmiştir (UNODC, 2018).
Türkiye Bağımlılık Risk Profili ve Ruh Sağlığı Haritası Sonuç Raporuna (TURBAHAR 2019) göre Türkiye örnekleminde 24438 kişinin katıldığı bu çalışmada katılımcılara esrar, bali, bonzai, ekstazi, eroin, kokain, metamfetamin, morfin ve tiner gibi bağımlılık yapıcı maddeler arasında nadir de olsa kullanmaya devam ettikleri bağımlılık yapıcı maddeler sorulmuş, katılımcıların %93’ü hiçbir madde kullanmıyorken % 4,5’inin tek tip madde kullandıkları, % 2.5’inin ise birden fazla tip madde kullandıkları kaydedilmiştir. Cinsiyete göre madde kullanım oranlarına bakıldığında kadınların %3,6’sının, erkeklerin ise %10,4’ünün madde kullandıkları ve madde kullanımı için en riskli grup olarak 24-29 yaş arasında olan ve erkek katılımcı grubu olduğu kaydedilmiştir. Bu çalışmada tek tip madde kullanımın en fazla olduğu bölgeler %11,9’luk oranla Aydın-Denizli-Muğla, %6,6’lık oranla Adana- Mersin ve %6’lık oranla Gaziantep–Adıyaman-Kilis bölgesi olduğuna ulaşılmıştır. Çok tipte madde kullanımın en fazla olduğu bölgeler %5,7’lik oranla Aydın-Denizli-Muğla, %4,8’lik oranla Bursa-Eskişehir-Bilecik ve %4,4’lül oranla İstanbul bölgesi olduğu bulunmuştur (Ünübol ve Hızlı Sayar, 2019).
1.6.Madde Bağımlılığının Nedenleri
Kişi, aile yapısı, sosyal çevresi ve uyuşturucu etkiye sahip madde gibi bileşenler bağımlılık oluşumunda etkendir ve bileşenlerin kendi aralarında oluşan negatif etkileşimi kişinin uyarıcı maddeyi kullanmaya devam etme riskini beslemektedir. Fakat yalnızca bu risklerin kişiyi madde kullanmaya sevk ettiğini söylemek yeterli olmaz, duruma sebep olan riskler ile koruyucu/önleyici etkenlerin yetersiz olması veya koruyucu/önleyici etkenlerin olmamasıdır. Literatürde var olan bir çok araştırmada ruh sağlığı yerinde olma (Bilici ve ark., 2012), aile ile olumlu ve güçlü bağların olması (Polat, 2015), akademideki başarı düzeyinin normal seviyede olması ve eğitimi sürdürme motivasyonu (Uzun ve Kelleci, 2018), uyuşturucu etkiye sahip olan madde kullanımı ile alakalı bilincin fazla olması (Köse ve ark., 2017), boş vakitlerde oluşturulmuş programlara katılma (Ertüzün ve ark., 2016) gibi önleyici/koruyucu etkenlerin madde bağımlılığı riskini düşürdüğüne ilişkin sonuçlar bulunmaktadır. Ve önleyici/koruyucu etkenlerin yetersiz olduğu veyahut olmadığı zamanlarda, faklı bir deyişle sağlıklı fonksiyonları olmayan ailelerde ait olma ve bağlı olma duygularından uzakta büyümüş, destek verici eğitim ortamı ve yaşıt arkadaş ilişkilerinin olmaması, uyuşturucu madde kullanımını normal hale getiren sosyal ortama maruz kalma, kişilik özelliklerinin zorlayıcı olmasına benzer birden fazla faktör madde kullanma ve maddeye bağımlılık riskini yükseltmektedir (Ögel, 2002).
Bağımlılık hakkında birden çok teori ve model bulunmakla beraber (DiClemente, 2016) şimdilerde madde bağımlılığının nedenlerini genel itibariyle tükenmişlik biyopsikososyal modele dayandırılmaktadır. Bağımlılık ile alakalı risk etkenleri sosyal hizmet müdahaleleri bakımından ekolojik sistem yaklaşımı baza alınarak değerlendirilmiştir (Griffiths, 2005). Bağımlılığı psikolojik, sosyal faktörler ve biyolojik faktörlerin birleşimi ekseninde açıklayan biyopsikososyal modele göre; psikolojik ve biyolojik bakımdan kaygının yüksek olması, düşük benlik imajına sahip olmak, depresyon hali, duygularda değişkenliklerin olması, dürtüselliğin olması, strese karşı toleransların düşük olması ve hayal kırıklıkları gibi bireysel özelliklerin olması, genetik ve psikolojik rahatsızlıklar etkili olmaktadır; sosyal faktörler bakımından ise kişinin ve sahip olduğu ailenin sosyoekonomik düzeylerinin düşük olması, yaşadığı çevredeki kişilerin madde kullanımını onaylaması ve bu maddelere ulaşımın basit ve kolay olması, riskli bir yaşıt grubundan oluşan kültürde olma gibi faktörler uyuşturucu etkeni olan madde kullanma riskini oluşturmaktır. Bağımlılıkta kalıtım faktörlerinin %30 etkiye, geri kalan tüm çevresel etkenlerin ise %70 etkiye sahip olduğu Amerikan Ulusal Uyuşturucu Bağımlılığı Enstitüsü tarafından vurgulanmıştır (Borsos, 2009), böylelikle maddeye bağımlılık ve maddeyi kötüye kullanma durumu kişilik dinamiklerinin de kalıtım, biyokimsal, aile yapısı, kültürel ve çevresel etkenler ile kombinasyon oluşturmasından kaynaklanmaktadır (Straussner, 2004).
Sosyal Hizmet Müdahaleleri açısından ekolojik sistem yaklaşımı olarak değerlendirmede; küçük alanda/iç düzeyde kişi ve ailesinden, orta düzeyde yaşıtlarının olduğu grup, okudukları okullar, yaşadıkları mahalleler gibi yakın olan sosyal çevrelerde ve daha geniş düzeylerde işsiz olma durumu, yetersizlikler, yoksulluklar ve belki de politikalardan kaynak alan risk etkenlerinden etkilendiği görülmektedir (Polat, 2014). Aile ortamlarının sağlıklı olmamasının kişiyi mühim şekilde önleyici/koruyucu etkenlerinden yoksun bırakmaktadır. Günşen-İçli’ nin 2009 da yaptığı çalışmada örneklemi sokakta yaşamakta olan ve %24,9’unun uyuşturucu madde tüketen çocuklar oluşturmaktadır. Bu araştırmada ailelerin eğitim seviyelerinin düşük olması, yine ailede işsizlik durumunun fazla yaşanıyor olması, çocuk sayısının bakılabilecek çocuk sayısından oldukça çok olması, yapılan iç göçler ve bu göçlere bağlı olarak uyum problemlerinin yaşanması, aile içinde şiddetin yaşanıyor olması ve çocuğun kendi ailesi tarafından istismar edilmesi ve ihmal edilmesi, ailenin dağılması, gelir dağılımında adaletin olmaması, yoksulluğun yaşanması, sosyal güvenliğin herkesi kapsayamaması gibi faktörlerin çocukları madde kullanım bakımından ve suça yönlenme gibi risk faktörleriyle karşılaştırdığı bildirilmiştir (Günşen-İçli, 2009).
Madde kullanımı gibi yüksek risk taşıyan tutumların başka kişiler ile etkileşimiyle öğrenilebildiği sosyal öğrenme teorisi tarafından vurgulanmaktadır. Literatürde, yaşıtlarının olduğu grup veya olumlu olmayan çevre şartlarının etkileriyle riskli tutumların çocukluğun ilk evrelerinde geliştiği bununla beraber hayat boyunca devam ettiği belirtilmiştir (Shoemaker, 2009). Buna ek olarak göç ile yaşanan işsizlik durumu, yoksul olma ve ekonomik durum zorlukları şehir hayatında kişileri sosyal riskler karşısında korumamaktadır (Erkan ve Erdoğdu, 2006).
Maddeye bağımlılık pek çok açısının olduğu ve birden fazla etkenden etkilenmekte olan oldukça komplike bir beyin hastalığı olarak ifade edilmektedir. Bu bağımlılığa sebep olan etkenler Şekil 3’te mevcuttur, Şekil 3’te görülmekte olduğu gibi bu bağımlılığın pek çok etkenin dahil olmasıyla meydana gelen ya da pek çok etkenden etkilenen komplike bir durumdur ve bu şekilde maddeye bağımlılık hakkında güncel yaklaşım da ifade edilmektedir. Bu kadar komplike olması, madde bağımlılığı sorunun çözülmesini, yani hem ilaçlarla hem de farklı metotlarla etkili bir şekilde tedavisinin yapılmasını çok zorlaştırmaktadır (Uzbay, 2009). Günümüzde yoksunluk belirtilerinden kaçınmanın bağımlılığın devam etmesindeki etkisi açıktır, bununla birlikte odak noktası genelde ilaç bulma çabası üzerinedir. Bu kısımda madde bağımlılığının kesinlikle madde arama tutumuyla ilişkilendirilmiştir. Yoksunluk belirtileri de içinde yer almak üzere pek çok psikolojik, fiziksel ve sosyal hadisenin doğrusu ilaç arama tutumlarına katkı yapmaktadır (Koob, 1992; Stolerman, 1992).
Şekil 3 Madde Bağımlılığında Etken Role Sahip Olan Faktörler
(Uzbay, 2009)
2. KİŞİLER ARASI İLİŞKİLER
Kişiler arası ilişkilerin iletişime dayanmaktadır, dolayısıyla sağlıklı iletişimin bireyler için ilişkilerinin anlam dolu, tatmin edici ve derin olmasına olanak tanırken, sağlıklı olmayan iletişimin, anlaşılmama hissiyatı ya da istenilmeyen tek başınalıktan başlayarak daha da derin problemlere doğru ilerleyebilen durumları oluşturabilmektedir. Bir yandan da birçok duygusal ve ruhsal problemin iletişim sorunlarından temel aldığı pek çok psikiyatr uzmanı aracılığıyla ifade edilmiştir. Bireylerin yalnızca bir seviyede iletişim kurabilmeleri ve kurabildikleri iletişim ile alakalı konuşmaktan kaçınmaları anlaşmazlıklara, anksiyeteye, karamsar olmaya, öfkeli olmaya, stresli olmaya ve tutarsız olmaya sebebiyet vermektedir. Kişi hayatında bu denli öneme sahip iletişim kavramını; duygu, ifade, uzaklık, düşünce, süreç, haber, etki ve temel eğitim yeteneklerine benzer pek çok kavramı kapsayan karışık ve çok yönü bulunan bir aşama özelliği barındırmaktadır (Dökmen, 2004, s.43).
Kişiler arası iletişim aşamalarında en mühim ve göze çarpan bu konudaki becerinin en üst sırasında iletişim becerileri bulunmaktadır, bu beceri var olan süreçle alakalı olması mümkün olan perspektifleri ve tanımlama ifadelerini araştırıp-soruşturmayı ve bulduklarını bütünleştirme çalışmalarını kapsar. İletişim becerisini kazanabilmiş olan kişi, kendine gelen şikayetleri, uyarıları ya da eleştirileri bir yönden değerlendirmek yerine pek çok yönden değerlendirebilme becerisine sahiptir (Özer, 2006, s.65). Kişiler arası iletişimde en mühim faktör, diğer kişiler ile iletişimi iyi kurabilmek adına ilk önce kendi kendimizle daha iyi iletişim kurmamamız gerekmektedir, bu da bireyin benlik bilincinin gelişmesi yönünden de önemlidir. İletişimi iyi olan birey kendi duygu ve düşünceleriyle beraber muhatap olduğu diğer bireylerin davranışlarını realist bir şekilde değerlendirmeye alabilmektedir. Muhatabının farkına varabilen birey, karşısındakinin tutumlarının hangi içsel kaynaklardan geldiğini, deneyimlerinin neler olduğunu anlaması mümkün olur. İletişim berecisi iyi birey, muhatabının beden ifadesi, ses tınısı ve içsel kaynakları hakkında olan izleri hızlıca görebilir ve gördüklerini anlamlandırmaya çalışabilir (Cüceloğlu, 1993, s.67). Böylece kişi, kişiler arası ilişkiler yönünden iletişim yeteneklerini sergileyerek benliğini ifade etmede daha kolay yol alabilir. Dolayısıyla kişinin etrafında bulunan diğerleri ile ilişkilerinin olumlu olacağından, olası bir kişiler arası ilişkiden kaynaklanabilecek negatif duygulardan kolay bir şekilde uzaklaşabilmektedir.
Diğer yandan iletişim yeteneklerini iyi kullanabilme, kişinin kendi yaşamında kontrol etmesi mümkün olan durumları kontrol edebilmesini, diğer kişilerin kendisini kontrol etme eğilimi fark edip engelleyebilmesini, yaşananlara ve diğer kişilere önemli derecede etki bırakabileceğini, kendi mutluluk durumu ve hedefleri doğrultusunda tutumlar geliştirebilmesini bununla birlikte yaşamı hakkında olumlu değişiklikler yapabilmesini sağlamaktadır (Nielsen, 2008, s.21). Bilhassa sanat ve spor gibi altbölümlerde iletişim kurma yeteneğini geliştirmiş olan kişilerin öfke, anksiyete ve stres gibi negatif hislerden kurtularak mutlu olmayı, çalışma azmini ve başarıya ulaşmayı çok zorlanmadan yapabilecekleri söylemek gerekmektedir.
2.1.Kişiler Arası İlişkilerin Tanımı
Kişiler arası ilişkilerin sözlük anlamı “iki veya daha çok kişi arasında gelişen, yakınlıklar ve paylaşımlar seviyelerinde deneyimlenen, paylaşılanların odak noktası olduğu sosyal bağ, yakınlaşma ve ilişki” biçimindedir. Geçmiş kaynaklara bakıldığında kişiler arası ilişkiler birçok farklı şekilde tanımlanmıştır. Kişiler arası ilişkiye; Leary (1957) bir insanın başka bir insana veya insanlara karşı sergiledikleri davranışların bütünü olarak; Plutchik (1997) kişilerin başka bireyler ile ilişkisinde deneyimledikleri duygusal, düşüncesel ve davranışsal tarzları şeklinde, Horowitz (1996) bireyin başka bireylerle geliştirmiş olduğu etkileşim halinde olmasına olanak sağlayacak her çeşit ilişki olarak, Güney (2000, s.300) ise kişiler arası ilişkide ki iletişimi, kaynaklandığı yeri ve amacını bireylerin biçimlendirdiği iletişimler şeklinde ifade ederken, kişiler arası ilişkiyi bahsettiği bu iletişim için bireylerin tercih ettiği yöntemler şeklinde ifade etmiştir. Yapılan tanımlamalara göre kişiler arası ilişkiler ifadesinin iletişime ek olarak duygu-düşünce-davranış bileşenini kapsadığı, karşılılık kavramı ile duygu kavramının esas birimlerini oluşturdukları görünmektedir. Bundan hareketle kişiler arası ilişkiyi şu şekilde tanımlamak mümkündür: “ kişiler arası ilişkiler iki veya daha çok kişin arasında yaşanan, başka başka gereksinimlerden kaynaklanan, tanışık olma halinden samimi olma haline dek farklı yoğunluklu deneyimlenen, ortak duygu etkileşimi ve davranımlardır.” (İmamoğlu, 2021, s.20.).
Kişi bir başkasıyla etkileşim haline geçerken karşı tarafı duygu-düşünce ve davranışlar ile etkilemekle beraber o taraftan da aynı şekilde duygu-düşünce ve davranışlar tarafından etkilenmektedir. Bu etkilenmelerde her iki tarafın süreç ve olaylara göre değişkenlik gösterebildiği, benzer biçimde etkileme ve etkilenmenin duruma bağlı etkenlere göre değişkenlik gösterebildiği hesaba katıldığında kişiler arası ilişkinin incelenmesindeki önem meydana çıkar. İncelemeler yapılırken kişilerin duygu-düşünce ve davranışlarının öteki tarafta var olan başka bireyleri dolaylı ve yahut doğrudan ne şekilde etkileyebildiğini anlamlandırabilme ve açıklayabilme çabaları gösterilmektedir. Leary de (1957) kişiler arası ilişkiler kavramı hakkında inceleme yaparken, kişiler arası davranışında inceleme altına alınması gerektiğini söylemektedir ve Leary kişiler arası davranışın bir kişinin diğer kişiye karşı bilinçli, açık veya temsili tepkilerden oluştuğunu söylemektedir.
2.2.Kişiler Arası İlişkilerde İletişim
Kaynaklarını ve hedeflerini insanların teşkil ettiği iletişim biçimini “kişiler arası iletişim” olarak tanımlanmaktadır. İki taraflı iletişimde olan bireyler, veri/bilgi/işaret oluşturarak, oluşturduklarını da karşılıklı birbirlerine ileterek ve iletilenleri yorumlayıp anlamlandırarak iletişimi devam ettirirler (Dökmen, 2004). Bireyler yaşanan her sürece kendilerini diğer bireylerden ayrı tutan, kendi benliklerinden bir şeyler katarlar. Dolayısıyla, tüm süreçler, tecrübelerin, kişinin bilgisinin ve herkesin biyolojik niteliklerinin sağladığı benzersiz sistem kapsamında yorumlanır, incelenip filtrelenir ve farkına varılır (Doğanay ve Keskin, 2008, s.13). Kişiler arası iletişimlerde bazı amaç ve sonuçlar görülmektedir. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz: istenileni gerçekleştirme, mecburi veya oluşturulmuş ihtiyaçları karşılama, kişinin kendisi ile diğer kişileri tanımlama, herhangi bir sebeple birbirlerini anlayabilme bağlamı oluşturma, ilişkiyi açıklayabilme, olası durumları öncesinden tahmin edip durumu kontrol altına alabilme, kimlik geliştirme, ilişkiyi ifade edebilme ve bağlam kurabilme, ilişkiyi koruyabilme-devam ettirebilme ve gelişmesini sağalabilme, ilişkiyi düzenleyip onarma, pazarlıkla, baskıyla, özveriyle ya da şantaj ile uzlaşımı sağlamak, çatışmayı engellemek veya çatışmayı çözümlemek, ilişkiyi bitirebilmek ya da ilişkiye baştan başlatabilmek, sosyal bilgiler edineme, organizasyonlu bünyelerde devam eden hakimiyet ve mücadele şartlarına farklı seviyelerde ve şekillerde iştirak ederek veya iştirak etmeyerek onaylama ve değiştirme, mali, siyasi ve kültürel üretimlerin ve ilişkinin devam etmesine ve değişebilmesine katılma gibi bir çok aman ve sonuç sunulmaktadır (Erdoğan, 2011). 14
Dökmen’in (2004) aktarımına göre iletişimin kişiler arası iletişim olarak addedile bilinmesinin üç kriteri olması gerekir, bu kriterle şu şekildedir; iletişime dahil olanların belirli yakınlıkta olması (yüz-yüze olmak gibi), iletişime katılan herkesin grupta olan diğer tüm katılımcılarına mesaj iletmeleri ve o katılımcılar tarafından gelen mesajı kabul etmesi, bu mesajların sözel ve sözel olmayan mesajdan oluşması biçiminde sıralanabilmektedir (Tubbs ve Moss, 1974’ten aktaran Dökmen, 2004).
Bireyin hem kendisini hem de etrafını tanıma süreci başladığı zaman ilk ve en derin ilişkide olduğu durumlar kişiler arası olduğu anlardır (Erdoğan, 2002, s.175). samimi ilişkilerin veya kişiler arası ilişkilerin, iki taraflı biçimde kişiler arasında oluşan etkileşimlerin sürecinin bir meyvesidir. İki insanın dost ya da arkadaş olma durumları genellikle birisinin veya ikisinin uyumluluklarından değil de, beraber uyumlu partner olmalarından temellenmektedir (Erözkan, 2009). Kişiler arası iletişimin bireylerin karşılıklı olarak dinleme ve anlama noktasında önemli görme ve farklı olma durumlarından benzerlikleri geliştirebilme becerisidir (Özer, 2006). Buna ek olarak kişiler arası iletişimin ana öğesinin anlatmanın olduğu, bireylerin anlatma davranışlarının iletişim yönünden hedefinin anlaşılmak olduğu iddia edilmiştir (Baltaş ve Baltaş, 2000).
Kişiler arası ilişkide iletişimin sekiz ana maddesi olduğunu iddia eden DeVito, birinci maddenin; kişiler arası iletişimin devamlılık isteyen bir süreç olduğunu ve süreçlerde kaynak ve hedefin birbirleriyle bağımlı durumda olduğunu söylemektedir yani diğer tüm maddelerin algılanabilmesi iletişimin oluşmasını etkiler. İkinci madde bütün ilişkilerde iletişimin kaçınılmaz olduğunu, eylemin hedefe yönelik olması veya olmaması, harekete geçirmeye yönelik olması veya olmaması mühim değildir. Üçüncü madde, kişiler arasında gelişen iletişimin geri alınmasının ve tekrarlanmasının mümkün olmadığıdır, yani o eylemler yaşanıp geçtiğinden ötürü, bireyler ne ifade ettiyse o şekilde kalır, ifade edilenler yalanlanamaz, özelliği değiştirilemez ve bıraktığı etki azaltılamaz. Dördüncü madde, iletişimin kültüre özgü olduğudur, dolayısıyla bütün kültürlerde anlamlar farklılık gösterir. Beşinci madde iletişimin uyma süreci olduğunu ifade eder. Öteki bireylerin sembolleri ne şekilde kullandıklarını ve bu sembollerin neleri ifade ettiğini öğrenme bu iletişimin bir parçası olduğunu söyler. Altıncı madde iletişimin bir dizi noktalama işaretleri olayı olduğunu söyler, yani iletişim davranışının nerelerde başlayacağı ve nerelerde biteceği belirli olmadığını ifade eder. Yedinci madde iletişim davranışında ilişkilerin hem simetrik hem de tamamlayıcı şekilde görülebileceğini söyler. Ve sekizinci madde iletişimin içeriğe ve ilişki kapsamına sahip olabileceğini söyler, bir başka deyişle mesajın içerik kapsamı umulan eylemsel cevapları açıklayabilirken, ilişki kapsamı katılımcıların arasındaki ilişkileri açıklamaktadır (DeVito, 2007). DeVito’ya göre kişiler arası ilişkilerdeki iletişimde olumluluk, açıklık, destekleyicilik, eşitlik ve empati bayağı önemlidir. Tarafla için aynı seviyede anlamlı ve geçerli olmadığı durumda iletişimin gerçekleşemediğini iddia etmektedir.
Tüm kişiler arası rastlaşma türleri değişkenlerin aynı ortama gelmesi ile oluşmaktadır. Bu süreçte yaşanabilecek bozulmalar, bağımlı olan bu süreçlerin birinde meydana gelebilir. Kişiler arası iletişimi hem etkileyebilen hem de çatışmaya neden olan kimi ana unsurlar bireylerin yaşı, cinsiyeti, kişilik özellikleri, fiziksel görünüşleri ile beraber iletişimin kurulduğu durumları ve sosyal bağlamları şekillendiren yapılar, pozisyonlar, eylemsel birikimler, kurallar, kültürler ve fiziki çevreler oldukça önemli faktör olarak ileri sürülmektedir (Dökmen, 2004). Bu da kişiler arası etkileşimlerin nasıl kompleks süreci olduğunu vurgular. Herkes kendisinin merkezde var olduğu bir evrende yaşamını sürdürür ve tüm bireyler tek gerçeğin algısal dünya olduğudur. Dolayısıyla bireyler arasında oluşan tüm çift taraflı iletişimlere en büyük engelleyici unsur kişilerin algılamalarındaki farklılıklardır (Telman ve Ünsal, 2005). Yine bu iletişimi etkileyebilen ve çatışmalar yaşanmasına neden olabilen diğer bir unsur ise duygudur. Duygu bireyin yaşamında önemli derecede yer kaplamaktadır, çünkü dışarıdaki evreni algılayabilme şekilleri ve ona karşı oluşturabileceği cevapları belirler (Yavuzer, 2000).
2.2.1. Kişiler Arası İletişimin Öğeleri
Buscaglia, bireylerin eylemleriyle birlikte sarf ettikleri kelimeleriyle kendilerini, isteklerini iletmede hevesli ve yeterli olmadıklarında hiç kimsenin diğerinin nasıl biri olduğunu anlamayacaklarını dile getiriyor ve konuşma ile vücut diliyle benliğin anlatılması gerektiğini vurguluyor (Buscaglia, 1991, s.130). “Kişiler Arası Çatışma” isimli çalışmada Dökmen sarf edilen kelimelerin ve vücut ifadelerinin, ne düşünüldüğünün ve ne hissedildiğinin muhataba bir bütün şeklinde ifade edildiğini söylemektedir, yani kişiler arası iletişimde sözlü ve sözlü olmayan iletişim olacak biçimde iki ana maddeden bahseder (Dökmen, 2004).
2.2.1.1.Sözlü İletişim
Sözel iletişim sözcüklerin ifade edilmesiyle meydana gelen ilişkilerin varoluş koşuludur ve herkesin kolay ve gerçekleştirmesi mümkün olan iletişim biçimi konuşma ve konuşulanların dinlenmesi şeklinde olduğu için günümüzde en çok kullanılan iletişim türü olmaya devam etmektedir (Sarpkaya ve Şekercioğlu, 1997:41). Kişiler arası etkileşimler genelde kelimeler ile gerçeklemektedir. Toplumsal hayatın temeli olan dil, sembolleştirme aşamasıdır ve sembolik kodlar iletişimin temelini oluşturmaktadır. Konuşma eylemi bireye ama dil hem topluma hem de kültüre ait olgudur. Geçmiş dönemlerde hem bireye ait değerler hem kültüre ait değerler, dil yoluyla sonraki nesillere aktarılmıştır (Gürgen, 1997, s.83). Sözlü iletişimi dil ve dil ötesi şeklinde iki gruba ayıran Dökmen, birinci grup olan “dil” için bireylerin duylarını, düşüncelerini ve deneyimlerini kelimeler ile aktarmalarıdır bununla beraber konuşmalarda ve mektuplarda yazılmış olanlarda aynı kapsamda değerlendirilebilmektedir; ikinci grup olan “dil ötesi” unsurları da sese dayalı olmasına rağmen kelimeleri kapsamayan diğer unsurlardır ve sesin özelliğiyle alakalıdır; sesin tonu, hızı, kuvveti, vurgulanan kelimenin hangisi olduğu, duraklamaların nerelerde olduğu ve buna benzer özellikler de bu kategoride sayılabilir. Yani dil ile iletişim için bireylerin “söylediklerinin ne oldukları”, dil ötesi ile iletişim için de “söylenenlerin nasıl ifade edildiği” önem taşımaktadır (Dökmen, 1998, s.27).
2.2.1.2.Sözlü Olmayan İletişim
Sözlü olmayan iletişim; kişiler arasındaki konuşmalar haricindeki vasıtalar ile gerçekleşen iletişim şeklinde ifade edilir (Mutlu, 1998). Sözlü olmayan iletişimin iki fonksiyonundan ilki, konuşan ve onun hali hakkında diğer insanlara bilgi sağlarken, fonksiyonlarından ikincisi etkileşimleri yönetmektedir. Muhatabın üzerinde hakimiyet kurabilmek, onları ikna edebilmek, hoş görülü olmak gibi diğer insanlarla ilişkileri yönlendirmeye olanak verir (Fiske, 1996). Kişiler arası iletişim sağlamadan en önemli rolün sahibi sözlü olmayan iletişimdir. İletilen mesajların %10’luk kısmı sözcükler ile, %30’luk kısmı ses tonuyla ve %60’lık gibi en büyük kısmı beden ve davranışlar ile aktarılmaktadır. Dolayısıyla iletişimde negatiflik oluşturan bedenden gelen mesajların farkına varılıp, bedenle iletişimlerin kontrolünü sağlamak ses tonunda yapılacak düzenlemeler yardımcı iletişim sağlayabilmede önemlidir (Terakye, 1995, s.57). İnsani ilişkilerde sözlü olmayan iletinin rolü ve gücü unutulmamalıdır (Özer, 2006).
Kelimeleri kullanabilme şekli gibi sesin kullanılması, bakışlar, duruşlar, tutumlar ve kıyafetler aracılıyla da mesajların iletilmesi mümkündür (Altıntaş ve Çamur, 2001, s.40). Kişiler konuşmadıkları için bir şeyler ifade etmediklerini düşünüyor olsalar da aşağıdan yukarıya kadar görünümleri birçok şey söyleyebilir. Sosyal hayatta bireyleri anlamak adına, sözlü olmayan iletişime karşı duyarlı olmak gerekebilir, çünkü sözlü olmayan iletişim muhatabı sarf etmedikleriyle anlamayı kolaylaştırır (Gökçe, 2006, s.52). davranışların kelimelerden daha fazla sesi çıkmaktadır ve sözlü olmayan iletişim hem planlı olabilir hem de plansız olabilir. Her şekilde sözlü olmayan tutumlar, kişinin ne algılayacağını ve karşılık olarak ne vereceğini etkilemektedir (Altıntaş ve Çamur, 2001, s.40). Sözlü iletişimlerin daha doğru anlaşılmasını sağlayan ve pekiştirmeyi sağlayan ses tonu, beden dili, yüzde oluşan ifadeler, mimik ve jestler gibi kişinin gözüne görünenler, kelimelerin ne ifade ettiğini daha hızlı ve anlaşılır bir biçimde ortaya koymaktadır (Gökçe, 2006, s.52).
2.3.Kişiler Arası İlişkiler ile İlgili Kuramlar
Kişiler arası ilişkilerin sınıflandırılması özel olan ve özel olmayan ilişkiler ve yahut yakın ve yüzeysel ilişkiler şeklinde kategorileştirilmiştir. LaFollette (1997), tanışmış olmaktan samimiyet olma haline gelişen kişiler arası ilişkileri bir başta kişisel diğer başta kişisel olmayan ilişkilerin olduğu “devamlılığı olan bir dizi” şeklinde tanımlamıştır ve bu dizinin üst kısmına yakın tarafı kişisel ilişkiler şeklinde tanımlarken, alt kısmına yakın tarafı kişisel olmayan biçiminde tanımlanmaktadır. Bu kategorilerin oluşturulmasında kişilerin birbirleriyle paylaştıkları ve duygusal yakın olma durumları etken role sahiptir.
Sullivan (1953)’nın kişiler arası ilişkileri kuramsal hale getirmede mühim ölçüde girişim göstermiştir ve daha önceki kuramcıların yaptıklarından ayrı kişilik yapısının kişiler arası ilişkilerin dinamik bir deseni olduğu hakkında görüşünü bildirerek, kişinin diğer kişiler ile ilişki kurma aşamasına geçmeden, etkileşim olabilecek bir alana girmeden var olma durumlarını devam ettiremeyeceklerini öne sürmüştür. Sullivan “personifikasyon” kalıbını kullanmıştır, bu kavram kişinin kendisine ve yahut bir başkasına ilişkin imgesidir. Ve bu kavramı ikiye ayırmıştır; birincisi ödüllendirme etkisi olan kişiler arası deneyimlerden kaynaklanan “iyi ben” kavramıdır, ikincisi ise zorlaştırıcı kişiler arası deneyimlerden kaynaklanan “kötü ben” kavramıdır (Sullivan 1953’ten aktaran Erözkan, 2009). Freud’un kişiliğin gelişimini dönemler halinde incelemesinden sonra bu süreçleri evreler şeklinde inceleyen tek kişi olan Sullivan dünyaya gelme sürecinden ergen olma sürecine kadar olan kısmı altı evrede incelemiştir (15). Bu evreleri şu şekilde sıralayabiliriz: Birinci evre; “Dilden Faydalanma”, ikinci evre; “İnsanlar ile birlikte yaşama”, üçüncü evre; “aynı cinsiyete sahip olduğu bireyler ile yakın ilişki kurma”, dördüncü evre; “farklı cinsiyete sahip olan bireyler ile yakın ilişki kurma”, beşinci evre; “hedefe yönelik davranış” ve altıncı evre; “olgun yaşayış” tır.
Kişiler arası sorunlar sıklıkla kişinin belli bir tutumu sergilemesiyle bu tutumu sergilemesinin neticelerinden bireyin korkuları arasında olan çatışmaları yansıtmaktadır. Böyle çelişkiler bir ölçüde bireyin bağlanma deneyimlerinden ve kişiler arası ilişkiler hakkındaki tecrübelerine dayanmaktadır. Örnek vermek gerekirse öteki kişilerin geçmiş yaşamlarında tecrübe edinmiş oldukları hayal kırıklıklarına sebep olan kişilere karşı güven duymamaya başlayabilirler ve öteki bireyler ile yakın ilişki kurma noktasında çekingen durabilirler (Bartholomew ve Horowitz, 1991). Evlilik söz konusu olduğunda, bireyin kıymetli olan öteki bireyler ile kuvvetli duygu dolu bağ kurmalarına açıklık getiren Bowlby (1999) dünyaya gelme sürecinden başlayarak, devamlı kullanılmasının neticesinde benlik, diğerleri ve sosyal ilişkiler hususundaki bilgileri organize eden ve değerlendiren, bilişsel yapıların biçimlenme aşamalarından söz eden bağlanma kuramından söz etmemek olası değildir. Yakınlık kurup ve süreci devam ettirmek, sevgi ve güven duyma hislerine kapı aralarken, ilişkilerde olası bir kesintinin olması, çoğu zaman anksiyeteye ve kimi zaman da bireylerde kızgın olmaya veya üzgün olmaya sebebiyet vermektedir (Bowlby, 1999).
2.4.Madde Bağımlılığı Olan Bireylerde Kişiler Arası İlişkiler
Bağımlılık yapma etkisi olan maddelerin tüketilmesi ulus ve ırksal değişiklikleri aşan, tüm halkların karşı karşıya kalmaya mecbur olduğu (Karatay ve Kubilay, 2004) toplum sağlığı problemlerinin en üstünde yer almaktadır (Turhan ve ark., 2011). Başlıca alkol, yasal olmayan madde kullanımı ve tütün tüketimi hem toplumun mortalitesini etkiliyor hem de haddinden fazla mali sorunlara, yoksul olmaya, aile dinamizmlerinin çalkalanmasına bununla beraber sağlıklı kişilerin yetiştirilebilmesinde önemli gayretlerin başarısız olmasına yol açmaktadır (Galea ve ark., 2004). Bağımlılık yapıcı maddeler ve bağımlılık ile mücadelelerin şimdiki zamanda neredeyse tüm devletler için mühim bir şekilde öncelikli olarak ele alınmakta bununla birlikte uyuşturucu maddelerin kişiler, kişilerin yaşadıkları toplumları ve memleketleri üzerinde oluşturabilecek zararın giderilmesi adına çeşitli pek çok tedbirler alınmaktadır (Akgül ve Kaptı, 2010).
Madde bağımlılığını, spesifik rahabilite ve tedavi uygulamalarıyla sosyal ve sağlık bilimleri alanlarında hep çok önemli yere sahiptir. İnsan toplulukları günü getirdikleriyle modern bir yaşam biçimiyle yaşama devam ederken, bununla beraber modernliğin getirdiği kimi problemler ile yüz yüze gelmek zorunda kalınmıştır. Alkol ve uyuşturucu madde tüketimi bu problemler içinde bulunurken, önemli derecede meraklanma ve arkadaşlarına özenme sebebiyle deneyimlemeye başlamakta, fakat peşin sıra kişiyi bağımlı yapabilmektedir. Önceleri kişiyi gerçek olandan sıyırarak kişiye rahatlama yaşatırken süregelen zamanlarda kişide psikolojik ve fizyolojik açılardan önemli derecede sorunlara kapı aralamaktadır (Karataşoğlu, 2013, s.321 ). Bağımlı olmanın toplumsal açısı ise hem bağımlı olmaya sebebiyet veren etkenlerde hem bağımlılık tedavilerinin hareketliliklerinde, hem de tedaviden sonraki aşamalarda meydana beliren faktörleri içermektedir. Madde bağımlılıklarının sebepleri içinde alan yazında genelde yer edinen toplumsal faktörler, diğer aşamalarda da bağımlı kişileri etkileyebilmektedir (Polat, 2012; Sun ve ark., 2006). Madde tüketime ile alakalı risk etkenlerinden kimisinin hiperaktivite bozukluğu, anne baba veya diğer aile üyelerinden madde bağımlılığı olan birinin varlığı, anne baba boşanma durumları hem cinsel hem de fiziksel zorbalıklarına maruz bırakılma ya da bu durmalara şahit olma biçiminde çeşitlenebildiği ifade edilmiştir (Kilpatrick, ve ark., 2000; Sartor, ve ark., 2007).
Bağımlı olma hakkında, kişilerin sosyal fonksiyonlarını negatif açıda etkileyebilir ve sosyal dışavurumları olan sosyal bir problemdir. Bu durumun sağlık yönü unutulmamak ile beraber; sosyolojik ve mali kısımları da önemli bir yer kaplamaktadır. Madde bağımlılığı problemine yönelik geliştirilen çözüm kanalları holistik bakış açısı ile yaklaşılmadığı durumda, bağımlı olunan maddeleri temin etme çabası ve tüketme eylemlerinin nüksetme durumuyla kesin çözüm tekliflerinin sunulmaması şeklinde durumlar meydana gelmektedir. Maddeye karşı bağımlı olan kişiler için toplumda bir diğeri düşüncesi veya kişileri sınıflandırmaya sürükleyen tutumlar genellikle söz konusu olmaktadır. Maddeye bağımlı olan kişiler, içinde yaşadığı toplumdan kendisini uzaklaştırarak kendisine benzeyen madde tüketen kişiler ile beraber olmayı seçmektedirler, toplumdaki bireylerin madde tüketiminden ötürü madde kullananları ötekileştirip diğeri sınıfına koymaları, kişilerin sosyal fonksiyonlarını tam şekilde gerçekleştirememesine sebebiyet vermekte buna ek olarak o bireyleri bazı negatif psiko-sosyal etkilere maruz bırakmaktadırlar. Bu etkiler bireyde güven azalması, depresyona girme durumu, yetersiz olma hissi, çaresiz olma duygusu, toplumdan soyutlanmışlık hissi ve yalnız olma durumuna benzer problemlere sebebiyet vermektedir. Kişinin tecrübe ettiği bu sorunlar, toplum tarafından kabullenilmemesine dolayısıyla çözümü tekrardan alkol ve madde kullanmasına itebilmektedir (Sevin ve Erbay, 2008). Başka bir açıdan ele alacak olursak bağımlılık, kendisiyle birlikte toplumdan dışlanma durumunu getirebilmekte ve dolayısıyla bu konular ele alındığında iç içe olan pek çok etkenin göz ardı edilmemesi gerekmektedir.
Madde bağımlılığı olan bireyleri tedavilerinden sonraki süreçlerde bazı problemlerin olması olasıdır. Collins (1990) bu sorunları; aile içi problemler, mali sorunlar ve psikolojik sorunlar şeklinde sıralarken, De Angelis (1991) toplumun ötekileştirdiği bireylerin tedavilerinden sonra, çalışmaktaysa işlerine, okuma sürecindeyseler okullarına gitmekte zorluk yaşayıp gidemediklerini, bununla birlikte aile içinde ve sosyal alanlarda ilişkilerinde bozukluklar yaşadıklarını ifade etmiştir. Bir başka araştırmacı ise maddeye bağımlı olmanın en ciddi sosyal etkisinin içinde yaşamakta oldukları toplumda değil de ailelerinin içinde görülmesidir (Sevin ve Erbay, 2008). Yetişkin bireyler yönünden bakıldığında alkol ve madde bağımlılığı sıkıntısını tecrübe edinmiş ve mali açıdan ailelerine destek olamayan bireylerin, yalnızca aile içindeki modelini yitirmemekte bununla beraber ailelerinin mali sorunlar yaşamasına sebebiyet vermektedirler. Daha çok mali sorunları olan ailelerde bu tarz durumların yaşanmasının söz konusu olduğu görülebilmekte ve ailedeki yoksul olma problemi daha da kompleks duruma gelebilmektedir ve bu aşamada ailedeki kadınlar, lider ebeveyn rolüne bürünmekte ve sorumlulukları üstlerine alabilmektedirler.
2.5.
3. DUYGU DÜZENLEME STRATEJİLERİ
3.1.Duygu Düzenleme
Bireylerin günlük hayatında sergiledikleri tepki ve davranışların biçimlenmesinde duygular oldukça önemli rol oynar. Duyguların düzenlenmesindeki esneklik ve kontrol (Bonanno ve Burton, 2013), bireylerin başka şartlarda amaçlarına yönelik duygularının kimi zaman şiddetini arttırabilmesi, kimi zaman azaltabilmesi ve yahut var olan halini sürdürebilmesine fırsat vermektedir. Kişinin duygularının günlük yaşamındaki fonksiyonunu devam ettirebilmesi için duygunun içinde var olunan duruma uygunluk gösterecek şekilde düzenlenmesi ön şart olarak kabul edilmektedir (Gross ve Thompson, 2007). Dolayısıyla, duygu düzenleme stratejilerinin işlevsel bir şekilde kullanılması yaşamda edinilen en kıymetli yetkin olma durumlarından biridir. Duygu düzenleme, bireylerin deneyimlerini ve dile getirdikleri pozitif ve negatif duyguların düzenlenmesi için geliştirilen bilişsel, davranışsal ve fizyolojik süreçler şeklinde ifade edilmektedir (Gross, 1998). Gross (1998) duygu düzenlemenin, bireylerin belli duyguları ne vakit yaşadığı ve nasıl tepki göstereceğini belirleyen süreçler olduğunu düşünmektedir. Duygu düzenleme stratejilerinin kategorileştirilmesi bu alanda araştırma yapanların dikkatini oldukça çok çekmektedir. Önceki araştırmalar pek çok duygu düzenleme stratejisini tanımlayıp ve stratejilerin neticelerine göre uyumlu veya uyumlu olmayan şeklinde kavramsallaştırmışlardır. Ve Gross (Gross, 2001; 2002) duyguların birey ve bireyin çevresiyle etkileşim halinde olduğu anda meydana gelen düzenli reaksiyonlar olduğundan ötürü bu stratejilerin ne vakit uygulandığı kişinin verdiği tepki türleri bakımından mühim olduğunu düşünmektedir. Bu baza alınarak ilerlendiğinde Gross (1998) meydana gelen bu duygu içerikli tepkilerin duygu düzenleme taktiklerinin uygulandığı vakte uygun bir biçimde değiştiğini göz önüne seren süreç modelini ileri sürmüştür. Bu modele göre, duygu düzenleme süreçlerinin bireylerin hislerini aktif edecek fizyolojik, deneyimsel ve davranışsal bir uyarıcıyla başlar (Gross, 2001), duygular uyarıldıktan sonra birey, duygularının yaşandığı vaktin kendine özgül niteliklerini dışa vuran stratejilerden biri veya daha fazlasını kullanır. Bu stratejiler birey tarafından kullanıldığı vakte göre ‘öncül odaklı’ ve ‘sonuç odaklı’ stratejiler şeklinde 2 sınıflandırma yapılmıştır. Duygusal reaksiyonlar büsbütün meydana gelmeden ve fizyolojik ya da davranışsal tepkiler farklılaştırılmadan evvel kullanılan stratejilere öncül odaklı stratejiler denmekteyken, diğer yandan duygular devam etme sürecindeyken potansiyel fizyolojik ve davranışsal tepkilerin meydana geldikten sonra görülmesine sonuç odaklı stratejiler denmektedir (Gross, 2001).
Süreç modeli dahilinde duygu düzenleme stratejileri içerisinde olan ifade edici bastırma ve bilişsel yeniden yapılandırma değerlendirilmiştir. Bilişsel yeniden yapılandırma, duyguları meydana getiren hadiselerin durumun duygusal tesirini değiştirebilecek biçimde tekrardan değerlendirmesidir ve öncül odaklı stratejilerden birisidir. Bunun aksine ifade edici bastırma netice odaklı stratejilerdendir ve devam eden duyguları ifade edici sorunları bloke etmek şeklinde tanımlanmaktadır (Gross, 2001). Negatif duygular ve bunlara bağlı meydana gelebilecek fonksiyonel olmayan tutumların azaltılmasında bilişsel yeniden yapılandırma etkilidir. Bunun haricinde, bu stratejinin kullanılmasının bireylere anlamlı bir fizyolojik, bilişsel veya kişiler arası yükünün olmadığı sergilenmiştir (Gross, 2002). Bir diğer açıdan; ifade edici bastırma negatif hisleri gösteren tutumları baskılayabilmede etkili olmasına rağmen negatif hislere karşı özel bir rahatlama oluşturma konusunda yetersizdir. Bu stratejilerin kullanılıyor olması mühim şekilde bilişsel ve fizyolojik yükleri birlikte getirmektedir (Gross, 2002). Elde edilen bu neticelerden hareketle bilişsel yeniden yapılandırmanın ifade edici bastırmaya nazaran uyumu daha fazla olan duygu düzenleme stratejisi olarak anlaşılabilmektedir (Gross, 2001).
Literatürde, duygu düzenleme süreç modeli stratejilerine ilaveten bilişsel duygu düzenleme stratejileri hakkında değerlendirmelerin yapıldığı görülmektedir (Garnefski ve Kraaji, 2007) ve bu stratejiler bireylerin negatif hisler meydana getiren durumlar ile bilişsel bir biçimde üstesinden geldiklerini dile getirmektedir. Bireylerin rutin yaşamlarında sürekli kullandığı 9 bilişsel duygu düzenleme stratejileri ifade edilmiştir. Bu stratejiler şu şekillerde adlandırılmıştır:
- Kendini suçlama,
- Başkasını suçlama,
- Negatif olaylarla alakalı duygu ve düşünceler hakkında tekrarlayan düşünmeler (ruminasyon),
- Başka ihtimalleri düşünmeden geleceğe olumsuz şekilde ön görme (felaketleştirme),
- Kendi durumunun önem derecesini düşürme (bakış açısına koyma),
- Var olan gerçek durumları düşünmenin yerine pozitif tecrübeleri düşünme (olumlu tekrardan odaklanma),
- Olayları bireysel büyüme bakımından olumlu bir tecrübe şeklinde düşünme (olumlu yediden yapılandırma),
- Kabulleniş,
- Olumlu olmayan olayların üstesinden nasıl gelinebileceği ile alakalı basamakları düşünme (planlama yapma) şeklindedir (Garnefski ve Kraaji, 2007).
Yapılan araştırmalarda bilişsel duygu düzenleme stratejileri 2 kategoride değerlendirilmiştir, bunlar; uyumlu stratejiler ve uyumlu olmayan stratejilerdir. Meta analiz yapılan bir araştırmada bilinçli farkındalık, problem çözebilme ve yeniden yapılandırma stratejileri uyumlu stratejiler olarak tanımlanırken, kaçınma ve bastırma tutumları uyumlu olmayan stratejiler şeklinde tanımlanmıştır. Lakin, uyumlu stratejilerin olumlu neticeleri bağlama göre biçimlenebilmektedir (Alsao ve ark., 2010), fakat bu stratejiler uyumlu olmayan bir biçimde kullanılınca kişide işlenmesi çok güç duygusal veya bilişsel yük oluşturabilme ihtimali artmakta buna ek olarak da farklı psikolojik patolojilere öncülük yapabilmektedir (Gross ve John, 2003). Buna şöyle bir örnek verilebilir; problem çözebilme stratejisi yalnızca çözülmesi mümkün olan bir soruna rastlayınca fonksiyonel bir şekilde uygulanabilmektedir (Nolen-Hoeksema ve Aldao, 2011).
Şu ana dek anlatılan duygu düzenleme stratejileri bireylerin olumlu olmayan olaylar ile karşılaşıldığında biliş düzeyinde sergiledikleri başa çıkabilme şekillerini tanımlamaktadır. Bunlara ilaveten literatürde var olan araştırmalar, duyguları yapılandırmak niyetiyle davranışsal düzeylerde sergilenen açık tutumları da değerlendirmiştir. Totterdal ve Parkinson (1999), davranışsal duygu düzenleme stratejilerini ve bilişsel duygu düzenleme stratejilerinden ayırmıştır. Koole’de (Koole, 2009) stresten kaynaklı yeme davranışını ve nefesini kontrol etme davranışını duygu düzenleme stratejileri şeklinde ifade etmiştir. Hem bilişsel hem de davranışsal duygu düzenleme stratejilerin psikolojik patolojilerdeki tesirini inceleyen başka bir araştırmada davranışsal ve bilişsel stratejilerin birbirinden ayrı olarak da psikopatolojileri etkiledikleri ifade edilmiştir (Aldao ve Dixon-Gordon, 2014).
3.2.Duygu Düzenleme ve Psikopatoloji
Son zamanlarda, durağan olmayan duygu durumların ve duyguların düzenlenmesindeki problemlerin pek çok psikolojik bozulmaların olmasında ve devamlılık göstermesinde etkin rol sahibi olduğu düşünülmektedir (Gross ve Munoz, 1995). Olumlu olmayan duyguların fonksiyonel olmayan stratejileri olan kaçınma veya bastırma yolu ile aşırı bir biçimde düşürülmeye gayret sarf edilerek düzenlenmeye uğraşılması veya ruminasyonlar aracılığıyla devam ettirilmesi de psikopatolojinin ön kabullerinden olabilmekte (Aldao ve Nolen-Hoeksema, 2010). Buna ilaveten uyumlu stratejiler şeklinde tanımlanan yeniden yapılandırma, kabullenme davranışı ve yahut sorun çözme stratejileri olumlu olmayan duyguların üstesinden gelirken karşılaştıkları zorluklar psikopatolojilerin meydana gelmesinde rol sahibi olabilmektedir (Aldao ve Nolen-Hoeksema, 2012).
Duygu düzenleme ile ilgili bu stratejilerin uyumlu veya uyumsuz biçimde değerlendirilmesi ve birçok farklı psikolojik bozukluklarla bağlantıları bağlama göre farklılaşım gösterebilmektedir. Aldao ve arkadaşları duygu yoğunluğu, duygu çeşidi, akademik veya sosyal durumlar gibi bağlamları uyumlu ve uyumsuz duygu yapılandırma stratejileri kullanarak incelemişlerdir (Aldao ve Nolen-Hoeksema, 2012). Yaptıkları çalışmada, çalışmaya dahil olan bireylerden duygu meydana getiren olayları betimlemeleri istenmiştir ve bu olayların üstesinden gelebilmek için ne yaptıkları, hangi yöntemleri tercih ettikleri sorulmuştur. Bu araştırmanın sonuçlarına bakıldığında, uyumsuz duygu düzenleme stratejilerin zarar verici tesirleri kullandığı pek çok bağlamda meydana gelmektedir. Dolayısıyla, uyumlu olmayan bu stratejilerin psikolojik bozukluklar ile kuvvetli ilişkisi bulunmaktadır (Aldao ve Nolen-Hoeksema, 2012). Yapılan çalışmalarda duygu düzenleme becerisindeki aksaklıklar duygu durum bozukluğu, anksiyete bozukluğu ve yabancı madde kullanım bozukluğu gibi pek çok psikolojik bozukluklar ile ilişkili olduğu ifade edilmiş (Campbell-Sills ve ark., 2013; Joorman ve Siemer, 2014; Kober ve Bolling, 2014) olmasına rağmen duygu düzenlemenin psikolojik bozuklukların oluşması ve sürdürülmesindeki tesirlerinin nasıl olduğu ile alakalı bilgilerin sınırlı olduğu bir gerçektir (Calkins, 2010).
Bu yüzden, duygu düzenleme aşamalarının pek çok psikolojik bozukluklar ile arasındaki ilişkilerin incelendiği araştırmalarda kaydedilmesi mümkün olan gelişimlerin bu psikolojik bozuklukların anlaşılabilmesi hakkında faydalı olacağı düşüncesi mevcuttur. Psikopatolojilerden depresyon, duygu düzenleme stratejilerindeki aksamalar ve bağlantının en fazla incelemiş olduğu ruhsal bozukluktur (Aldao ve ark., 2010).
3.3.Bilişsel Esnekliğin Duygu Düzenleme Üzerindeki Etkisi
Hayatımızda karşımıza çıkan beklenen veya beklenmeyen problemler yaşamımızın bir parçasıdır ve gündelik hayatta birey, ilişki problemlerinden bireysel hayatında iç evreninde yaşamış olduğu düşüncesel problemlere dek pek çok sorunu çözümlemeyi deneyim edinmiştir. Yaşamış olduğu problemlerine karşı birey kimi zaman tepkisiz kalarak, kimi zaman göz ardı ederek, kimi zaman şaşıp kalarak, kimi zaman çözüm yolu arayarak, kimi zaman da etkin çözümler türeterek üstesinden gelebilmektedir. Problemsiz bir hayatın olmasının mümkünü olmadığı için, problemlere karşı etkin çözümler bulabilmek hayatı kaliteli yaşayabilmek için oldukça mühimdir ve etkin çözümler bulmak bireye işlevsellik katacaktır (D’Zurilla ve ark., 2010: 197).
Bilişsel esneklik teorisi, kompleks ve iyi biçimlendirilmiş ortamda öğrenebilmenin tabiatına dayanır. Ve bu teori yapılandırılmış şema gelişimlerinden çok birleşik şema fikrini belirtmektedir. Bilişsel esneklik teorisi yeni bir şey öğrenebilmenin içe bağlı olabileceğini iddia etmektedir, bu sebepten talimatlar tamamen spesifik olmak durumundadır. Mevcut bilgileri esnetmek namına öğrenme gösteren bireye bilgiyi spesifik değerlendirebilmesi adına şans sunulmalıdır. Bilişsel esneklik teorisi genetik, kuramcılık ve alta koyma kuramlara benzer başka yapılandırma özelliği olan kuramların temeline dayanmaktadır. Bilişsel esneklik kazanımları bireylerin gelişmiş seviyede bilgileri kazanması ve kazandıkları bilgileri etkin biçimde problemlerin üstesinden gelebilmede önemli durumlardandır (Spiro 1988: 441) ve bu esneklik, etraftaki yeni ve beklenmeyen olaylara maruz kaldığında aklın kognitif biçimde yeni çözüm yolları üretebilme becerisidir (Martin ve ark., 1995: 623). Kognitif esnekliğin 3 temel özelliği vardır. Bunlardan ilki, tecrübe ile edinilebilen bir çeşit öğrenme işleyiş becerisi oluşturabilmek, ikinci özellik, kognitif işleme taktiklerine konsantrasyon sağlayabilmek, üçüncü özellik ise birey görevlerini yapmaya devam ederken yeni ve beklenmeyen durumlar oluştuğunda bu konsantrasyonun sağlanabilmesidir (Payne ve ark., 1993). Gelişim psikolojisi ve sinir bilim araştırmaları, bireyin çeşitli gelişim evrelerinde benzer seviyede öğrenebilme ve uyum sağlayabilme seviyelerinin olmadıklarını göz önüne sermiştir. Bu evreler bireyin zekâ ve kültürüne anlamlı derecede katkılar sağlamaktadır. Kimi olaylarda genç bireylerin yetişkinlere nazaran problemlerin üstesinden gelebilmede sakin olabildikleri gözlenirken, kimi olaylarda ise yetişkin bireylerin genç bireylere nazaran daha sakin oldukları gözlenmektedir. Bu beceriler gelişim evrelerinde yer edinen kazanımların varlığına göre değişim gösterebilmektedir (Gopnik ve ark., 2017: 7892). Bilişsel duygu düzenleme kavramı, bireyin hayatında karşılaştıkları problemlerde meydana gelen hislerin kognitif işlemlerle kontrollerinin sağlanabilmesini dile getirmektedir. Kognitif süreçlerin kullanımıyla sorunlu yaşamsal olayların oluşturduğu negatif hislerin kontrolü sağlana bilinmektedir, ve bu duyguları düzenleme süreci yalnızca içsel işlemlerden meydana gelmemektedir. Duygu düzenleme işlemleri bireyin ruhsal ve bununla beraber dış ilişkiler süreçlerinden meydana gelmektedir. Bunun yanı sıra bireyin niyeti de duygusal süreçlerini belirleyici etkenlerdendir. Bu demek oluyor ki, duygu düzenleme, bireylerin hayat tecrübelerini neticesinde kendilerini anlatabilme için oluşturdukları olumlu ve olumsuz hislerini düzenleyebilmek adına tercih ettikleri fizyolojik, davranışsal ve bilişsel süreçleri içermektedir (Garnefski ve ark., 2001).
Duygu düzenlemeyle alakalı deneysel ilk çalışmalar yirminci yüzyılın son yarısında bireylerin yoğun stres altında yaşadıkları hayat durumlarının üstesinden gelebilme tekniklerinin aydınlığa kavuşturulmasında savunma mekanizmasının psikodinamik işlemlerle doğmuştur. Sonralarında teknolojilerin gelişmesiyle beyin tarama faaliyetlerinin de dahil edilmesiyle duygu düzenleme hakkında pek çok bilimsel çalışma alan yazına katılmıştır. Bu araştırmalarda yaşanmış olan durumların tekrardan değerlendirilebilmesinin zemininde hangi tür bilişsel-duygusal işlemlerin var olduğunu açıklamaya çalışılmıştır (Ocshner ve ark., 2008: 153). Kişiler, başlarına gelen durumlar karşısında duygusal cevaplarını meydana getiren öncelikle bilişsel süreçler ile karşı karşıya kaldıkları ve bunun neticesinde bu sürece yönelik duygusal yanıt oluşturdukları bildirilmektedir (Ekman ve ark., 1994). Bireylerin duygu düzenlemedeki esneklikleri ve kontrol altına alabilme becerileri elde edebilmeleri neticesinde hedeflerine yönelik duygulardaki şiddeti düşürebilmeye, yükseltebilmeye ya da var olan halini sürdürebilmeye olanak tanırlar, böylelikle kontrol edebilme ve esneklik sağlayabilme bireylerin rutin yaşamlarındaki fonksiyonlarını ve sosyalliklerini sürdürebilmesine fırsat vermektedir. Dolayısıyla duygu düzenlemeye bireyin hayatının sosyalliğini sürdürülebilmesinde ihtiyaç olarak bakılmaktadır (Gross ve ark., 2007).
3.4.Madde Bağımlısı Olan Kişilerin Duygu Düzenleme ve Başa Çıkma Tutumları
Duygu düzenleme, çevresel taleplere uygun şekilde yanıt vermek için bireylerin duygularını bilinçli ve bilinçsiz olarak değiştirdiği süreçler olarak kavramsallaştırılmıştır (Bargh ve Williams, 2007; Campbell-Sills ve Barlow, 2007). Bireyler, duygusal deneyimlerinin veya duygu uyandıran olayın büyüklüğünü ve/veya türünü değiştirmek için düzenleyici stratejiler kullanırlar (Diamond ve Aspinwall, 2003). Duygu düzenleme süreci, duygu üretme sürecinden farklı olarak kavramsallaştırılmıştır (Cole ve ark., 2004; Gross ve Thompson, 2007).
Maddeye bağımlı olan kişilerin maruz kaldıkları problemlerin üstesinden gelebilmeleri konusuna ciddi şekilde önem verilmesi gerekmektedir. Karşılaştıkları hangi problem olursa olsun onun üstesinden gelebilmek; bireyin düşüncelerinin nasıl olduğu, neler hissettikleri ve bazı strese sebep olan olaylarda nasıl davrandıkları gibi birçok açıdan kuramsal bir kavramdır ve hissedilen stresin seviyesini azaltmayı hedeflenen bir aşama olarak düşünülmektedir (Keil, 2004). Tabi unutmamak gerekir ki kişinin inaç ve kültüründen, ulaşabilmesi mümkün olan kaynaklardan, kişini psikolojik fonksiyonundan ve bireyin kişilik yapısını da kapsayan pek çok faktörden etkilenmesi olasıdır (Cukor ve ark., 2007).
Maddeye bağımlılığı olan kişiler hem sosyal, hem psikolojik hem de tıbbi açıdan pek çok çalışmanın mevzusu olmuştur (Botvin, 2000; Evren ve ark., 2001; Diclemente, 2006; Sartor ve ark., 2007; Karataşoğlu, 2013). Fakat maddeye bağımlı olan kişilerin başa çıkma tutumlarını değerlendiren çalışmalar epeyce sınırlıdır, dolayısıyla kişilerin kullandığı başa çıkma davranışlarından hangileri madde bağımlılığıyla savaşmada tesirli olacağı konusunda araştırmak gerekmektedir. Çalışmalar kişilerin madde tükettikleri zamanlarda deneyimledikleri psikososyal problemler ile başa çıkmada zorluk yaşadığını göstermektedir ve maneviyatın var olması ve destek gruplarından yararlanma durumunun kişilerin başa çıkabilme metotları içinde olduğunu bildirmekte fakat başa çıkma davranışlarını kullanıp kullanmadıklarından yeterli şekilde bahsedilmemektedir (Botvin, 2000; Diclemente, 2006; Tuncay, 2010). Bir başka açıdan madde tüketimine başlamanın yaşıyla başa çıkma tutumu arasında olan ilişki merak uyandırmıştır ve alan yazında bu ikisi arasında olan ilişki yeteri kadar anlaşılır durumda değildir.
Teorik modeller, başarılı duygu düzenlemeyi iyi sağlık sonuçları ve iyileştirilmiş ilişkiler ve akademik ve iş performansı ile ilişkilendirir (Brackett ve Salovey, 2004; John ve Gross, 2004). Tersine, duygu düzenleme ile ilgili zorluklar zihinsel bozukluklarla ilişkilidir (Berenbaum ve ark., 2003; Greenberg, 2002; Kring ve Bachorowski, 1999; Mennin ve Farach, 2007) ve borderline kişilik bozukluğu (Linehan, 1993; Lynch, Trost ve ark., 2007) majör depresif bozukluk (Nolen-Hoeksema ve ark., 2008), bipolar bozukluk (Johnson, 2005), yaygın anksiyete bozukluğu (Mennin ve ark., 2007), sosyal anksiyete bozukluğu (Kashdan ve Breen, 2008), yeme bozuklukları (Bydlowski ve ark., 2005; Clyne ve Blampied, 2004), alkolle ilgili bozukluklar (Sher ve Grekin, 2007; Tice ve ark., 2001) ve madde ile ilgili bozukluklar (Fox ve ark., 2007; Linehan ve ark., 2002; Sher ve Grekin, 2007) dahil olmak üzere çeşitli spesifik psikopatoloji modellerine dahil edilmiştir. Sonuç olarak, çeşitli terapötik yaklaşımlar, diyalektik davranışçı terapi, duygu odaklı terapi, kabullenme ve dikkat temelli terapi ve duygu düzenleme terapisi dahil olmak üzere bir tür duygu düzenleme eğitimi içerir.
3.4.1. Uyarlanabilir ve Uyumsuz Duygu Düzenleme Stratejileri
Problem çözme tepkileri, stresli bir durumu değiştirmeye veya sonuçlarını kontrol altına almaya yönelik bilinçli girişimlerdir. Problem çözme genellikle bir problemi çözmeye yönelik bir yönelim veya belirli eylemler olarak değerlendirilir (örneğin, beyin fırtınası çözümleri, bir eylem planı planlama). Problem çözme tepkileri, duyguları düzenlemeye yönelik doğrudan girişimler olmasa da, stres faktörlerini değiştirerek veya ortadan kaldırarak duygular üzerinde faydalı etkileri olabilir. Düşük problem çözme yönelimi veya zayıf problem çözme becerilerinin, depresyona (Billings ve Moos, 1981; D’Zurilla ve ark.,1998), anksiyeteye (Chang ve ark., 2004), madde kullanımına (Cooper ve ark., 1992) ve yeme bozukluklarına (VanBoven ve Espelage, 2006) yol açtığı teorize edilmiştir. Problem çözme becerileri eğitimi, tüm bu bozukluklar için bilişsel davranışçı terapilerin bir bileşenidir (Beck ve ark., 1979; Fairburn ve ark., 1995).
3.5.Duygu Düzenleme Stratejileri ile Psikopatoloji Arasındaki İlişki Hakkında Yapılan Çalışmalardan Örnekler
Yıllarca pek çok teorik model uyarlanabilir ya da uyarlanabilir olmayan şekilde çeşitli özgül taktiklerin üzerinde durmuştur. Yeniden değerlendirme stratejisi ve problem çözme stratejisi; başa çıkma ve stres teorilerine (Billings ve Moos, 1981; Carver ve ark., 1989; Folkman ve Lazarus, 1986)) psikolojik bozukluklara erken bilişsel ve davranışçı tutumlara (Beck, 1976; Cooper ve ark., 1992; D’Zurilla, 1988; Marlatt ve ark, 1988), farklı pek çok bağlamda uygun olduğu düşünülen iki stratejidir. Bunlardan yeniden yapılandırma stratejisi, kişideki sıkıntıları giderebilmenin bir aracı olarak stresin yoğun olduğu süreçler hakkında ılımlı ve pozitif görüşler meydana getirmeyi içermektedir (Gross, 1998). Bazı modellere göre ise anksiyete ve depresyonun kaynağında uyumlu olmayan değerlendirme aşamalarının var olduğu düşünülmektedir ve bu yüzden bu psikopatolojiler için bilişsel davranışçı terapi ekolleri yeniden yapılandırma becerisi kazandırmaya odaklanmaktadır (Beck ve ark., 1979). Gross’un duygu düzenlemede etkili olan modeli, sonraki zamanlarda tekrardan ele almayı, duyguyu harekete geçiren iletilerle pozitif fiziksel ve duygusal cevaplar ile neticelenen bir strateji şeklinde vurgulanmaktadır (Gross, 1998). Problem çözme tepkileri, stresli bir durumu değiştirmeye veya sonuçlarını kontrol altına almaya yönelik bilinçli girişimlerdir. Sonraki süreçlerde, uyarlanabilir duygu düzenleme stratejisinde farkındalığın etkinliğine olan ilgi artmıştır (Gratz ve Roemer, 2004). Farkındalık bileşenlerinin tamamen tanımlanması henüz pek çok tartışmanın dayanağı olmasına karşın, birçok araştırmacı bireylerin hakkında bir karara bağladığı bir bileşen, duyguların kabulünde yargılayıcı olmamaktır (Baer ve ark., 2004; Bishop ve ark., 2004).
Duyguların kabulünde yargılayıcı olmayan bir tutum göstermeyi önemseyen ve dile getiren farkındalık temelli terapiler, kaygı bozuklukları (Roemer ve ark., 2008), sınırda kişilik bozukluğu (Lynch ve ark., 2007), depresyon (Segal ve ark., 2002), yeme bozuklukları (Kristeller ve ark., 2006) ve maddeyi kötüye kullanma (Breslin ve ark., 2002; Marlatt ve ark., 2004) dahil olmak üzere pek çok farklı psikolojik bozuklukları tedavi edebilmek için geliştirilmiştir. Düzenleyici bir strateji olarak kabul etme üzerine yapılan araştırmalar, bu stratejiyi kullanmanın iyi sonuçları desteklediğini öne sürerken (Hayes ve ark., 1999; Heffner ve ark., 2003), yaygın anksiyete bozukluğu (Roemer ve ark., 2008), panik bozukluğu (Tull ve Roemer, 2007), eroin kullanımı (Tull ve ark., 2007) ve sınırda kişilik bozukluğu (Gratz ve ark., 2006) dahil olmak üzere pek çok psikolojik bozuklukta düşük kabul seviyeleri gösterilmiştir.
Dolayısıyla, buna karşılık olarak kaçınma ve bastırma stratejileri, epeyce uzun zamandır pek çok farklı stres kaynaklarına uyumlu olmayan tepkiler ile hem anksiyete ve depresyonda olduğu gibi sıkıntılı hem de maddeyi kötüye kullanma (Carver ve ark., 1989; Folkman ve Lazarus, 1980) için risk etkenleri olarak görülmüştür. Psikolojik bozukluklarda farklı kaçınma ve bastırma şekilleri kusurlu bulunmuştur. Gross’un kendi modelinde ise başlıca duygusal ifadelerin bastırılmasına odaklanmaktadır ve dışavurumcu bastırmalarının az sürede duyguların dışa dönük ifadelerini ve büyük olasılıkla öznel duygu tecrübesini azaltabiliyor olmasına rağmen, uzun sürede fizyolojik uyarılma ve duyguları azaltabilmede etkinliğinin daha az olacağını ortaya atmaktadır (Gross, 1998; Gross ve Thompson, 2007; John ve Gross, 2004).
Hayes ve arkadaşları deneyimsel kaçınma olarak ifade edilen, düşüncelerin, duyguların, dürtülerin, anıların ve duyumların dahil olduğu bu psikolojik tecrübelerin bastırılması ya da bu deneyimlerden kaçınılması ile ilgilenmiştir (Hayes ve ark., 1999).Deneyimsel kaçınmanın, ruh hali ile ilgili sorunlardan madde kullanımıyla ilgili sorunlara kadar çeşitli olumsuz sonuçlara yol açabileceğini, çünkü paradoksal olarak olumsuz düşünceleri artırdığını (Wenzlaff ve Wegner, 2000) ve bireylerin gerekli önlemleri almasını engellediğini savundular (Hayes ve ark., 2004). Buna benzer biçimde, yeme bozukluklarının duygu düzenleme modelleri, psikolojik deneyimlerden kaçınmanın tıkınırcasına yemeye ve ardından uyumsuz telafi edici davranışlara yol açtığını iddia ederler (Polivy ve Herman, 2002). Hayes ile arkadaşları kabulün kaçınmaya uyarlanabilir bir alternatif olduğunu öne sürmektedirler ve buna uygun bir tedavi geliştirdiler, bu tedavi “kabul ve kararlılık terapisi” olarak adlandırılmaktadır (ACT; Hayes ve ark., 1999).
Kaçınma davranışsal alanda da kavramsallaştırılmıştır. Mowrer’in (1947) 2 süreçli korku teorisi şu şekildedir; birinci aşama kişinin klasik koşullanma ile kazandığı, ikinci aşama ise kişiler korktukları uyaranlardan kaçınma davranışı gösterdikçe, yok olmanın gerçekleşemeyeceğini ve dolayısıyla korkunun edimsel koşullanma yoluyla sürdürüldüğünü öne sürer. Bu model genelde panik bozukluğu gibi kaygı bozukluklarına (Lissek ve ark., 2009), travma sonrası stres bozukluklarına (Foa ve Kozak, 1986), özgül fobilere (Merckelbach ve ark., 1996) ve agorafobiye (Rachman, 1993) uygulanmıştır. Enteresan bir biçimde, kişilerin madde kullanmalarının ardından yaşadıkları yoksunluk semptomlarına benzer başka korku kaynaklı olmayan negatif süreçlerden kaçınmalar da psikolojik patolojiler ile ilişkilendirilmiştir. Bu durumda yoksunluk yaşayan bireyler bu durumu tatsız bulurlar ve bundan kaçınarak yani kaçındıkları maddeyi kullanarak onu düzenlemeye çalışabilirler (Baker ve ark., 2004).
3.5.1. Madde Bağımlılığı Olan Bireylerin Hangi Duygu Düzenleme Stratejileri Kullandığına Dair Yapılan Çalışmaların Sonuçları
Yapılan meta analizi sonucunda; yetişkin bireyler ile yapılan 3 çalışmada ruminasyonun, bireylerin söylediği kaygı belirtilerindeki artışları ön gördüğünü bulmuştur (Calmes ve Roberts, 2007; Nolen-Hoeksema, 2000; Sarin ve ark., 2005), 2 çalışmada ise kaygı belirtilerini ön göremediği bulunmuştur (Hong, 2007; Segerstrom ve ark., 2000). Bununla beraber ruminasyonun, erkek bireylerde değil de kadın bireylerde alkolü kötüye kullanma sorunlarında artışı öngörmektedir (Nolen-Hoeksema ve Harrell, 2002). Ergen kız bireylerde yapılan bir araştırmada, ruminasyonun, dört yıllık bir süre zarfında maddeyi kötüye kullanma belirtilerinde ve yeme bozuklukları belirtilerinde ve bulimia nervoza başlangıcındaki artışları öngördüğünü bulmuştur (Nolen-Hoeksema ve ark., 2007).
Cooper ve arkadaşlarının genç kadın bireyler ile yapmış oldukları bir araştırmada kaçınma ile başa çıkma alt ölçeğinin, problemli tutumların bileşik bir ölçüsünde artışları öngördüğünü, ancak özel olarak madde kullanımında artış olmadığını bulmuştur (Cooper ve ark. 2003).
Duygu düzenleme stratejileri ile bazı psikolojik bozukluklar ile arasındaki ilişkileri incelendiğinde bazı örüntüler ortaya çıkmıştır. Bazı duygu düzenleme stratejileri arasındaki ilişkiler, depresyon ve anksiyete için madde kullanımı ve yeme bozukluklarından daha güçlü bulunmuştur. Özellikle, duygu düzenleme stratejilerinden ruminasyon için, etki büyüklükleri anksiyete ve depresyon için büyük, yeme ve madde için orta düzey olduğu bulunmuştur. Diğer bir duygu düzenleme stratejisi olan kaçınma için etki büyüklüğü depresyon için büyük, kaygı için orta ila büyük ve yeme ve madde için orta olduğu bulunmuştur. Son olarak, duygu düzenleme stratejilerinden olan yeniden değerlendirme için, etki büyüklüklerine bakıldığında depresyon ve anksiyete için küçük ila orta, yeme ve madde için küçük olarak bulunmuştur. Bu modeller, şaşırtıcı olmayan bir şekilde, aksiyete ve depresyon gibi duygu durum ile alakalı bozuklukların, duygu düzenlemedeki belirli sorunlarla, madde kullanımı ve yeme bozuklukları gibi dışsallaştırma bozukluklarından daha yakından ilişkili olduğunu göstermektedir (Aldao ve ark., 2010).
SONUÇ
Kişilik yapısı, aile yapısı, sosyal çevresi ve uyuşturucu etkiye sahip madde gibi bileşenler bağımlılık oluşumunda etkendir ve bileşenlerin kendi aralarında oluşan negatif etkileşimi kişinin uyarıcı maddeyi kullanmaya devam etme riskini beslemektedir. Fakat yalnızca bu risklerin kişiyi madde kullanmaya sevk ettiğini söylemek yeterli olmaz, duruma sebep olan riskler ile beraber koruyucu/önleyici etkenlerin yetersiz olması veya koruyucu/önleyici etkenlerin olmamasıdır. Literatürde var olan bir çok araştırmada ruh sağlığı yerinde olma (Bilici ve ark., 2012), aile ile olumlu ve güçlü bağların olması (Polat, 2015), akademideki başarı düzeyinin normal seviyede olması ve eğitimi sürdürme motivasyonu (Uzun ve Kelleci, 2018), uyutturucu etkiye sahip olan madde kullanımı ile alakalı bilincin fazla olması (Köse ve ark., 2017), boş vakitlerde oluşturulmuş programlara katılma (Ertüzün ve ark., 2016) gibi önleyici/koruyucu etkenlerin madde bağımlılığı riskini düşürdüğüne ilişkin sonuçlar bulunmaktadır. Ve önleyici/koruyucu etkenlerin yetersiz olduğu veyahut olmadığı zamanlarda, faklı bir deyişle sağlıklı fonksiyonları olmayan ailelerde ait olma ve bağlı olma duygularından uzakta büyümüş, destek verici eğitim ortamı ve yaşıt arkadaş ilişkilerinin olmaması, uyuşturucu madde kullanımını normal hale getiren sosyal ortama maruz kalma, kişilik özelliklerinin zorlayıcı olmasına benzer birden fazla faktör madde kullanma ve maddeye bağımlılık riskini yükseltmektedir (Ögel, 2002).
Yapılan araştırmalar sonunda duygu düzenleme stratejilerinden olan ruminasyon ve kaçınma ile madde bağımlılığı arasında ilişkinin orta düzeyde, yeniden yapılandırma ile madde bağımlılığı arasında daha zayıf düzeyde anlamlı ilişki görülmüştür. Yani madde bağımlılığı olan bireyler kişiler arası ilişkilerde duygu düzenleme stratejilerinden ruminasyon, kaçınma ve yeniden yapılandırma stratejilerini kullanmaktadır.
Duygu düzenleme stratejilerinden yeniden yapılandırma, ruminasyon ve kaçınma stratejileri ile madde bozuklukları arasındaki ilişki ödül duyarlılığı tarafından düzenlenebilir (Aldao ve ark., 2010). Bu bağlamda, ödül duyarlılığı da yüksek olan bu duygu düzenleme güçlükleri olan bireylerin, düzenlenemeyen sıkıntılarını iyileştirmek için maddelere (alkol, uyuşturucu) yönelme olasılıkları daha yüksek ihtimaldir ve dolayısıyla bu kişiler madde kullanımına daha yatkın olmaktadırlar (Carver, Johnson ve Joormann, 2008). Bu nedenle, duygusal düzensizlik ve yüksek ödül duyarlılığı kombinasyonu, madde kötüye kullanım bozukluğunun gelişimi ve/veya sürdürülmesi için güçlü bir risk faktörü olması olasıdır.
Alternatif olarak, bazı madde bozuklukları teorileri, madde kullanımının kendi başlarına duygu düzenleme stratejileri olarak işlev gördüğünü öne sürer (Sher ve Grekin, 2007). Madde kullanımı yoluyla duygularını düzenleyen bireylerin, diğer duygu düzenleme stratejilerine başvurma olasılıkları daha düşük olabilir, çünkü tıkınırcasına yeme ve madde kullanımı bireylerin duygu düzenleme ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Yine de tıkınırcasına yeme ve madde kullanımı duygu düzenleme stratejileriyle bir şekilde ilişkiliydi. Belki tıkınırcasına yeme ve madde kullanımı, bazı kişiler tarafından kullanılan uyumsuz duygu düzenleme stratejileri kümesinin parçası olma eğilimindedir. Madde kullanımının bazı bireylerde duyguları düzenlemeye hizmet edip etmediğini ve bunların olası uyumsuz duygu düzenleme stratejileri kümelerine nasıl uyduklarını belirlemek için gelecekte araştırmalar yapılmasına ihtiyaç vardır.
KAYNAKLAR
Akgül, A. ve Kaptı, A. (2010). Türkiye’nin Uyuşturucu İle Mücadele Politikası: Politika Süreç Analizi. Yerelden Küresele Sınır aşan Suçlar, Ankara: Polis Akademisi Yayınları.
Aldao, A., Nolen-Hoeksema, S. & Schweizer S. (2010). Emotion-regulation strategies across psychopathology: A meta-analytic review. Clin Psychol Rev. Mar;30 (2):217-37. doi: 10.1016/j.cpr.2009.11.004. Epub 2009 Nov 20. PMID: 20015584.
Aldao, A. & Dixon-Gordon, K.L. (2014). Broadening the scope of research on emotion regulation strategies and psychopathology. Cogn Behav Ther 43: 22-33.
Aldao, A. & Nolen-Hoeksema, S. (2012). When are adaptive strategies most predictive of psychopathology? J Abnorm Psychol 121:276-281.
Altıntaş, E., ve D. Çamur. (2001). Beden Dili. 40, 43, 137. Ankara.
Amerikan Psikiyatri Birliği DSM-5 Development: Substance-related disorders. http://www.dsm5.org/ProposedRevisions/Pages/SubstanceRelatedDisorders.aspx (26 Mayıs 2022’de ulaşıldı).
Baer, R. A., Smith, G. T., & Allen, K. B. (2004). Assessment of mindfulness by self-report: The Kentucky Inventory of Mindfulness Skills. Assessment, 11, 191−206.
Baker, T. B., Piper, M. E., McCarthy, D. E., Majeski, M. R., & Fiore, M. C. (2004). Addiction motivation reformulated: An affective processing model of negative reinforcement. Psychological Review, 111, 33−51.
Baltaş Z. ve Baltaş, A. (2000). Stres ve Başaçıkma Yolları. Remzi Kitabevi, İstanbul.
Bargh, J. A., & Williams, L. E. (2007). On the nonconscious of emotion regulation. In J. Gross (Ed.), Handbook of emotion regulation (pp. 429−445). New York: Guilford Press.
Beck, A. T. (1976). Cognitive therapy and the emotional disorders. New York: International Universities Press.
Beck, A. T., Rush, A. J., Shaw, B. F., & Emery, G. (1979). Cognitive therapy of depression. New York: Guilford.
Berenbaum, H., Raghavan, C., Le, H. N., Vernon, L. L., & Gomez, J. J. (2003). A taxonomy of emotional disturbances. Clinical Psychology: Science and Practice, 10, 206−226.
Bilici, R., Karakaş-Uğurlu, G., Tufan, E., Güven, T., & Uğurlu, M. (2012). Bir bağımlılık merkezinde yatarak tedavi gören hastaların sosyodemografik özellikleri. Fırat Tıp Dergisi, 17(4), 223-227.
Billings, A. G., & Moos, R. H. (1981). The role of coping responses and social responses in attenuating the stress of life events. Journal of Behavioral Medicine, 4, 139−157.
Bishop, S. R., Lau, M., Shapiro, S., Carlson, L., Anderson, N. D., Carmody, J., et al. (2004). Mindfulness: A proposed operational definition. Clinical Psychology: Science and Practice, 11, 230−241.
Bonanno, G.A. & Burton, C.L. (2013). Regulatory flexibility: An individual differences perspective on coping and emotion regulation. Psychol Sci 2013; 8:591-612.
Borsos, D. (2009). Addiction, models of. G. L. Fisher, & N. A. Roget içinde, Encyclopedia of substance abuse prevention, treatment and recovery (s. 10-14). California: Sage Publications.
Botvın, G. J. (2000). “Preventing Drug Abuse In Schools: Social And Competence Enhancement Approaches Targeting Individual-Level Etiologic Factors”, Addictive Behaviors, S: 25(6).
Brackett,M. A., & Salovey, P. (2004).Measuring emotional intelligence as a mental ability with the Mayer–Salovey–Caruso Emotional Intelligence Test. In G. Geher (Ed.), Measurement of emotional intelligence (pp. 179−194). Hauppauge, NY: Nova Science Publishers.
Buscaglia, L. (1991). Sevgi (Çeviren: Neja Ebcioğlu). İnkılâp Kitabevi, İstanbul.
Bydlowski, S., Corcos, M., Jeammet, P., Paterniti, S., Berthoz, S., Laurier, C., et al. (2005). Emotional-processing deficits in eating disorders. International Journal of Eating Disorders, 37, 321−329.
Calkins, S.D. (2010). Commentary: Conceptual and methodological challenges to the study of emotion regulation and psychopathology. J Psychopathol Behav Assess 32:92-95.
Calmes, C. A., & Roberts, J. E. (2007). Repetitive thought and emotional distress: Rumination and worry as prospective predictors of depressive and anxious symptomatology. Cognitive Therapy and Research, 31, 343−356.
Campbell-Sills, L., & Barlow, D. H. (2007). Incorporating emotion regulation into conceptualizations and treatments of anxiety and mood disorders. In J. J. Gross (Ed.), Handbook of emotion regulation (pp. 542−559). New York: Guilford Press.
Campbell-Sills, L., Ellard, K.K. & Barlow, D.H. (2013). Emotion regulation in anxiety disorders. In J. J. Gross, Handbook of emotion regulation (2nd ed.). Guilford Press, Newyork, London.
Carver, C. S., Scheier, M. F., & Weintraub, J. K. (1989). Assessing coping strategies: A theoretically based approach. Journal of Personality and Social Psychology, 56, 267−283.
Ceylan, M.E. ve Türkcan, A. (2003). Alkol ve Madde Kullanım Bozuklukları. İzmir: İzmir Tıp Kitabevi, 1- 64.
Chang, E.C., Downey, C.A., & Salata, J.L. (2004). Social problem solving and positive psychological functioning: Looking at the positive side of problem solving. In E. C. Chang, T. J. D’Zurilla, & L. J. Sanna (Eds.), Social problem solving: Theory, research, and training (pp. 99−116). Washington, DC: American Psychological Association Press.
Clyne, C., & Blampied, N. M. (2004). Training in emotion regulation as a treatment for binge eating: A preliminary study. Behaviour Change, 21, 269−281.
Cole, P. M., Martin, S. E., & Dennis, T. A. (2004). Emotion regulation as a scientific construct: Methodological challenges and directions for child development research. Child Development, 75, 317−333.
Collıns, S., Ottley, G. & Wılson, M. (1990). Historical Perspectives And The Development Of Community Services. İçinde: Alcohol, Social Work and Helping (ss.9-42). London: Routledge.
Cooper, M. L., Russell, M., Skinner, J. B., Frone, M. R., & Mudar, P. (1992). Stress and alcohol use: Moderating effects of gender, coping, and alcohol expectancies. Journal of Abnormal Psychology, 101, 139−152.
Cooper, M. L., Wood, P. K., Orcutt, H. K., & Albino, A. (2003). Personality and predisposition to engage in risky behaviors or problem behaviors during adolescence. Journal of Personality and Social Psychology, 84, 390−410.
Cukor D., Cohen S.D., Peterson R.A. & Kımmel P.L. (2007). “Psychosocial Aspects Of Chronic Disease: Esrd As A Paradigmatic İllness”, Journal of the American Society of Nephrology, S: 18(12).
Cüceloğlu, D. (1993). İçimizdeki Çocuk, İstanbul: Remzi Kitapevi.
D’Zurilla, T. & Artur, N. (2010). “Problem-Solving Therapy”. Handbook of Cognitive-Behavioral Therapies, S. 3, s. 197- 225.
De Angelıs, T. (1991). “No one method better in treating addiction”, The APA Monitor, S: 10.
DeVito, J. A.(2007). The Interpersonal Communication Book (11th Edition). MA: Pearson, Boston.
Diclemente, C. C. (2006). Addiction And Change: How Addictions Develop And Addicted People Recover, New York: Guilford Press.
Diamond, L. M., & Aspinwall, L. G. (2003). Emotion regulation across the life span: An integrative perspective emphasizing self-regulation, positive affect, and dyadic processes. Motivation and Emotion, 27, 125−156.
DiClemente, C. C. (2016). Bağımlılık ve değişim. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
Dilbaz N., Enez-Darçin, A., Nurmedov, S., Noyan, O. Başabak, A.Z. & Mordağ, O. (2013). Madde Kullanım Riski ve Madde Bağımlılığından Korunma, Ankara: T.C. Aile Sosyal Politikalar Bakanlığı Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü, s. 29
Dilbaz, N., Enez-Darçin, A., Nurmedov, S., Noyan, O. Başabak, A.Z. & Mordağ, O. (2013). Madde Kullanım Riski ve Madde Bağımlılığından Korunma, Ankara: T.C. Aile Sosyal Politikalar Bakanlığı Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü, s. 28.
Dilbaz, N., Enez-Darçin, A., Nurmedov, S., Noyan, O. Başabak, A.Z. & Mordağ, O. (2013). Madde Kullanım Riski ve Madde Bağımlılığından Korunma, s. 29.
Doğanay, Ü. ve Keskin, F. (2008). İletişim Çalışmalarında Kişilerarası İletişimin Yeri. Kültür ve İletişim Dergisi. 11-1. Ankara.
Dökmen, Ü. (1988). Empatinin Yeni Bir Modele Dayandırılarak Ölçülmesi ve Psikodrama ile Geliştirilmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi: 21 (1-2). Ankara.
Dökmen, Ü. (2004). İletişim Çatışmaları ve Empati, İstanbul: Sistem Yayıncılık.
Dökmen, Ü. (2004). Küçük Şeyler. Sistem Yayıncılık. İstanbul.
D’Zurilla, T. J. (1988). Problem solving therapies. In K. S. Dobson (Ed.), Handbook of cognitive-behavioral therapies (pp. 85−135). New York: Guilford.
D’Zurilla, T. J., Chang, E. C., Nottingham, E. J., IV, & Faccinni, L. (1998). Social problemsolving deficits and hopelessness, depression, and suicidal risk in college students and psychiatric inpatients. Journal of Clinical Psychology, 54, 1091−1107.
Ekman, P. & Davidson, R. (1994). The Nature of Emotion: Fundamental Questions. London: Oxford University Press.
Erdoğan, İ. (2002). İletişimi Anlamak. Erk Yayınevi, Ankara.
Erkan, R., & Erdoğdu, M. Y. (2006). Göç ve çocuk suçluluğu. Aile ve Toplum, 3(9), 79-90.
Erözkan, A. (2009). İlköğretim Sekizinci Sınıf Öğrencilerinde Depresyonun Yordayıcıları. Elementary Education Online. 8(2), pp. 334-345.
Ertüzün, E., Koçak-Uyaroğlu, A., Demirel, B., & Koçak, E. (2016). Boş zaman aktivitelerinin madde bağımlılığı sürecindeki rolüne ilişkin nitel bir çalışma. Spor Bilimleri Dergisi, 27(2), 49-58.
Evren, C., Ögel, K., Tamar, D. ve Çakmak, D. (2001). “Uçucu Madde Kullanıcılarının Özellikleri”, Bağımlılık Dergisi, S: 2(2).
Fairburn, C. G., Norman, P. A.,Welch, S. L., O’Connor, M. R., Doll, H. A., & Peveler, R. C. (1995). A prospective study of outcome in bulimia nervosa and the long-term effects of three psychological treatments. Archives of General Psychiatry, 52, 304−312.
Fiske, J. (1996). İletişim Çalışmalarına Giriş.(Çeviren: S. İrvan). Bilim ve Sanat Yayınları. Ankara.
Foa, E. B., & Kozak, M. J. (1986). Emotional processing of fear: Exposure to corrective information. Psychological Bulletin, 99, 20−35.
Folkman, S., & Lazarus, R. S. (1980). An analysis of coping in a middle-aged community sample. Journal of Health and Social Behavior, 21, 219−239.
Folkman, S., & Lazarus, R. S. (1986). Stress processes and depressive symptomatology. Journal of Abnormal Psychology, 95, 107−113.
Fox, H. C., Axelrod, S. R., Paliwal, P., Sleeper, J., & Sinha, R. (2007). Difficulties in emotion regulation and impulse control during cocaine abstinence. Drug and Alcohol Dependence, 89, 298−301.
Galea, S., Nandı, A. ve Vlahov, D. (2004). “The Social Epidemiology Of Substance Use”, Epidemiologic Reviews, S:26(1).
Garnefski, N. & Kraaij, V. (2007). The cognitive emotion regulation questionnaire: Psychometric features and prospective relationships with depression and anxiety in adults. Eur J Psychol Assess 2007; 23:141-149.
Garnefski, N., vd. (2001). “Negative Life Events, Cognitive Emotion Regulation and Emotional Problems”. Personality and Individual Differences, C. 30, S. 8, s. 1311-1327.
Gopnik, Alison vd. (2017). “Changes in Cognitive Flexibility and Hypothesis Search Across Human Life History From Childhood to Adolescence to Adulthood”. Proceedings of the National Academy of Sciences, C. 114, S. 30, s. 7892-7899.
Gökçe, O. (2006). İletişim Bilimi/ İnsan İlişkilerinin Anatomisi. Siyasal Kitabevi. Ankara.
Gökler, R., & Koçak, R. (2008). Uyuşturucu ve madde bağımlılığı. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 1(1), 89-104.
Gratz, K. L., & Roemer, L. (2004). Multidimensional assessment of emotion regulation and dysregulation: Development, factor structure, and initial validation of the difficulties in emotion regulation scale. Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment, 26, 41−54.
Gratz, K. L., Rosenthal, M. A., Tull, M. T., & Lejuez, C. W. (2006). An experimental investigation of emotion dysregulation in borderline personality disorder. Journal of Abnormal Psychology, 115, 850−855.
Greenberg, L. S. (2002). Emotion-focused therapy: Coaching clients to work through their feelings. Washington, D.C.: APA.
Griffiths, M. (2005). A ‘components’ model of addiction within a biopsychosocial framework. Journal of Substance Use, 10(4), 191-197.
Gross, J. J. (1998). The emerging field of emotion regulation: An integrative review. Review of General Psychology, 2, 271−299.
Gross, J. J., & Thompson, R. A. (2007). Emotion regulation: Conceptual foundations. In J. J. Gross (Ed.), Handbook of emotion regulation New York: Guilford Press.
Gross, J.J. & John, O.P. (2003). Individual differences in two emotion regulation processes: implications for affect, relationships, and well-being. J Pers Soc Psychol 2003; 85:348-362.
Gross, J.J. & Munoz, R.F. (1995). Emotion regulation and mental health. Clin psychol: Sci Pract 2:151-164.
Gross, J.J. & Ross, T. (2007). Emotion Regulation: Conceptual Foundations. New York: The Guilford Press.
Gross, J.J. (1998). Antecedent- and response-focused emotion regulation: divergent consequences for experience, expression, and physiology. J Pers Soc Psychol 1998; 74:224-237.
Gross, J.J. (2001) Emotion regulation in adulthood: Timing is everything. Curr Dir Psychol Sci 2001; 10:214-219.
Gross, J.J. (2002). Emotion regulation: Affective, cognitive, and social consequences. Psychophysiol 2002; 39:281-291.
Gross, J.J. and Thompson, R.A. (2007). Emotion regulation: Conceptual foundations: Handbook of Emotion Regulation. Edited by Gross JJ, Guilford Publications, 2007; pp.3-24.
Günşen-İçli, T. (2009). Çocuk suç ve sokak. Ankara: ASAGEM.
Gürgen, H. (1997). Örgütlerde İletişim Kalitesi. Der Yayınları. İstanbul.
Hayes, S. C., Strosahl, K. D., & Wilson, K. G. (1999). Acceptance and commitment therapy: An experiential approach to behavior change. New York: Guilford Press.
Hayes, S. C., Strosahl, K. D., Wilson, K. G., Bissett, R. T., Pistorello, J., Toarmino, D., et al. (2004). Measuring experiential avoidance: A preliminary test of a working model. The Psychological Record, 54, 553−578.
Heffner, M., Eifert, G. H., Parker, B. T., Hernandez, D. H., & Sperry, J. A. (2003). Valued directions: Acceptance and commitment therapy in the treatment of alcohol dependence. Cognitive and Behavioral Practice, 10, 378−383.
Hong, R. Y. (2007). Worry and rumination: Differential associations with anxious and depressive symptoms and coping behaviors. Behavior Research and Therapy, 45, 277−290.
Horowitz, L. M. (1996). The study of interpersonal problems: A Leary legacy. Journal of personality Assessment, 66(2), 283-300.
İmamoğlu, S. E. (2021). Kişilerarası ilişkiler (Vol. 6). Yeni İnsan Yayınevi.
John, O. O., & Gross, J. J. (2004). Healthy and unhealthy emotion regulation: Personality processes, individual differences, and life span development. Journal of Personality, 72, 1301−1334.
Johnson, S. L. (2005). Mania and dysregulation in goal pursuit: A review. Clinical Psychology Review, 25, 241−262.
Joorman, J. & Siemer, M. (2014). Emotion regulation in mood disorders. In J. J. Gross, Handbook of emotion regulation (2nd ed.). Guilford Press, New York, London.
Karataşoğlu, S. (2013). “Sosyal Politika Boyutuyla Madde Bağımlılığı”, Türk İdare Dergisi, S: 476.
Karatay, G. Ve Kubilay, G. (2004). “Sosyoekonomik Düzeyi Farklı İki Lisede Madde Kullanma Durumu Ve Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi”, Hemșirelikte Araștırma Geliștirme Dergisi, S: 1(2).
Kashdan, T. B., & Breen, W. E. (2008). Social anxiety and positive emotions: A prospective examination of a self-regulatory model with tendencies to suppress or express emotions as a moderating variable. Behavior Therapy, 39, 1−12.
Keil, R. M. (2004). “Coping And Stress: A Conceptual Analysis”, Journal of Advanced Nursing, S: 45(6).
Kevin, O. & Gross, J. (2008). “Cognitive Emotion Regulation: Insights from Social Cognitive and Affective Neuroscience”. Current Directions in Psychological Science, C. 17, S. 2, s. 153-158.
Kilpatrick, D. G., Acıerno, R., Saunders, B., Resnıck, H. S., Best, C. L., & Schnurr, P. P. (2000). “Risk Factors For Adolescent Substance Abuse And Dependence: Data From A National Sample”, Journal Of Consulting And Clinical Psychology, S: 68(1).
Kober, H. & Bolling, D. (2014). Emotion regulation in substance use disorders. In J. J. Gross, Handbook of emotion regulation (2nd ed.). Guilford Press, New York, London.
Koob, F.G. (1992). Drugs of abuse: anatomy, pharmacology and function of reward pathways. Trends Pharmacol Sci 13: 177-184.
Koole, S.L. (2009). The psychology of emotion regulation: An integrative review. Cogn Emot 23:4-41.
Köse, E. Ö., Gül, Ş., & Keskin, B. (2017). Ortaöğretim öğrencilerinin madde bağımlılığı ile ilgili farkındalık ve bilgi düzeylerinin incelenmesi. Bağımlılık Dergisi, 18(1), 8-15.
Kring, A. M., & Bachorowski, J. A. (1999). Emotions and psychopathology. Cognition and Emotion, 13, 575−599.
Kring, A. M., Johnson, S. L., Davison, G., & Neale, J. (2015). Anormal psikoloji. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
Kristeller, J. L, Baer, R. A, & Quillian-Wolever, R. (2006). Mindfulness-based approaches to eating disorders. In R. A Baer (Ed.), Mindfulness-based treatment approaches: Clinician’s guide to evidence base and applications (pp. 75−91). San Diego, CA: Elsevier Academic Press.
Leary, T. (1957). The interpersonal diagnosis of personality. New York: Ronald.
Linehan, M. M., Dimeff, L. A., Reynolds, S. K., Comtois, K. A., Welch, S. S., Heagerty, P., et al. (2002). Dialectical behavior therapy versus comprehensive validation therapy plus 12-step for the treatment of opioid dependent women meeting criteria for borderline personality disorder. Drug and Alcohol Dependence, 67, 13−26.
Lissek, S., Rabin, S. J., McDowell, D. J., Dvir, S., Bradford, D. E., Geraci, M., et al. (2009). Impaired discriminative fear-conditioning resulting from elevated fear responding to learned safety cues among individuals with panic disorder. Behaviour Research and Therapy, 47, 111−118.
Lynch, T. R., Trost, W. T., Salsman, N., & Linehan, M. M. (2007). Dialectical behavior therapy for borderline personality disorder. Annual Review of Clinical Psychology, 3, 181−205.
Marlatt, G. A., Baer, J. S., Donovan, D. M., & Kivlahan, D. R. (1988). Addictive behaviors: Etiology and treatment. Annual Review of Psychology, 39, 223−252.
Marlatt, G. A., Witkiewitz, K., Dillworth, T. M., Bowen, S. W., Parks, G. A, Macpherson, L. M., Lonczak, H. S., Larimer, M. E., Simpson, T., Blume, A. W., & Crutcher, R. (2004). Vipassana Meditation as a treatment for alcohol and drug use disorders. In S. C. Hayes, V. M. Follette, & M. M. Linehan (Eds.), Mindfulness and acceptance: Expanding the cognitive-behavioral tradition (pp. 261−287). New York: Guilford Press.
Martin, M. & Rebecca, (1995). “A New Measure of Cognitive Flexibility”. Psychological Reports, C. 76, S. 2, s. 623-626.
Mennin, D. S., & Farach, F. J. (2007). Emotion and evolving treatments for adult psychopathology. Clinical Psychology: Science and Practice, 14, 329−352.
Mennin, D. S., Holoway, R. M., Fresco, D. M., Moore, M. T., & Heimberg, R. G. (2007). Delineating components of emotion and its dysregulation in anxiety and mood psychopathology. Behavior Therapy, 38, 284−302.
Merckelbach, H., de Jong, P. J., Muris, P., & van den Hout, M. A. (1996). The etiology of specific phobias: A review. Clinical Psychology Review, 16, 337−361.
Morgenstern J, Langenbucher J, Labouvie E, at al. The comorbidity of alcoholism and personality disorders in a clinical population: prevalence rates and relation to alcohol typology variables. J Abnorm Psychol 1997; 106(1): 74-84.
Mowrer, O. H. (1947). On the dual nature of learning: A re-interpretation of “conditioning” and “problem-solving”. Harvard Educational Review, 17, 102−148.
Mutlu, E. (1998). İletişim Sözlüğü. Ark Yayınları. Ankara.
Mutlu, E. (2018). Madde bağımlılığı ve ı̇nsan evrimi. Bağımlılık Dergisi, 19(1), 17-22.
Neuman, W. L. (2012). Toplumsal araştırma yöntemleri: nicel ve nitel yaklaşımlar I-II. Cilt (5. Basım). İstanbul: Yayın Odası.
Nielsen, J. (2008). Effective Communication Skills, USA: Xlibris Corporation.
Nolen-Hoeksema, S. & Aldao, A. (2011). Gender and age differences in emotion regulation strategies and their relationship to depressive symptoms. Pers Individ Dif 51:704-708.
Nolen-Hoeksema, S. (2000). The role of rumination in depressive disorders and mixed anxiety/depressive symptoms. Journal of Abnormal Psychology, 109, 504−511.
Nolen-Hoeksema, S., & Harrell, Z. A. (2002). Rumination, depression, and alcohol use: Tests of gender differences. Journal of Cognitive Psychotherapy: An International Quarterly, 16, 391−403.
Nolen-Hoeksema, S., Stice, E., Wade, E., & Bohon, C. (2007). Reciprocal relations between rumination and bulimic, substance abuse, and depressive symptoms in female adolescents. Journal of Abnormal Psychology, 116, 198−207.
Nolen-Hoeksema, S., Wisco, B. E., & Lyubomirsky, S. (2008). Rethinking rumination. Perspectives on Psychological Science, 3, 400−424.
Ögel, K. (2002). Madde Bağımlılarına Yaklaşım ve Tedavi İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları, 2002.
Ögel, K. (2002). Türkiye’de madde bağımlılığı. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
Ögel, K. (2011). Bağımlılığı Önleme, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları, s. 17.
Özer, K. (2006). İletişimsizlik Becerisi. (6. Basım). Sistem Yayıncılık. İstanbul.
Payne, John vd. (1993). The Adaptive Decision Maker. Cambridge University Press.
Plutchik, R. (1997). The circumplex as a general model of the structure of emotions and personality. In R. Plutchik & H. R. Conte (Eds.), Circumplex models of personality and emotions (pp. 17–45). American Psychological Association. https://doi.org/10.1037/10261-001
Polat, G. (2012). Madde Bağımlısı Ergenlerin Tedavi Sonrası Toplumla Yeniden Bütünleşme Deneyimleri Ve Sosyal Sermaye Yaklaşımı Temelinde Sosyal Hizmet Müdahalesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
Polat, G. (2014). Madde bağımlılığı tedavisinde sosyal hizmet mesleği. Okmeydanı Tıp Dergisi, 30(2), 143-148.
Polat, G. (2015). Madde bağımlısı ergenlerin, tedavi sonrası toplumla yeniden bütünleşme deneyimleri: nitel bir araştırma. Turkish Journal of Family Medicine & Primary Care, 9(4), 158-169. Resmî Gazete. (2019). Bağımlılık danışma arındırma ve rehabilitasyon merkezleri hakkında yönetmelik, 10.03.2019 tarih ve 30710 sayılı Resmî Gazete.
Polivy, J., & Herman, C. P. (2002). Causes of eating disorders. Annual Review of Psychology, 53, 18213.
Rachman, S. (1993). Obsessions, responsibility and guilt. Behaviour Research and Therapy, 31, 149−154.
Roemer, L., Orsillo, S. M., & Salters-Pedneault, K. (2008). Efficacy of an acceptance-based behavior therapy for generalized anxiety disorder: Evaluation in a randomized control trial. Journal of Counseling and Clinical Psychology, 76, 1083−1089.
Sarin, S., Abela, J., & Auerbach, R. (2005). The response styles theory of depression: A test of specificity and causal mediation. Cognition and Emotion, 19, 751−761.
Sarpkaya, P., ve Şekercioğlu, S. (1997).Sözlü ve Yazılı Anlatım.Şafak Basım. Manisa.
Sartor, C. E., Lynskey, M. T., Heath, A. C., Jacob, T. & True, W. (2007). “The Role Of Childhood Risk Factors In Initiation Of Alcohol Use And Progression To Alcohol Dependence”, Addiction, S: 102(2).
Segal, Z. V., Williams, J. M. G., & Teasdale, J. D. (2002). Mindfulness-based cognitive therapy for depression: A new approach to preventing relapse. New York: Guilford Press.
Sevin, Ç. Ve Erbay, E. (2008). “Madde Bağımlılarının Tedavi Sonrası Sosyal Yaşama Uyumları Ve Sosyal Hizmet Uygulamaları”, Bağımlılık Dergisi, S: 9(1).
Sher, K. J., & Grekin, E. R. (2007). Alcohol and affect regulation. In J. J. Gross (Ed.), Handbook of emotion regulation (pp. 560−580). New York, NY: Guilford Press.
Shoemaker, D. J. (2009). Juvenile delinquency. New York: Rowman & Littlefield Publishers.
Spiro, Rand (1988). Cognitive Flexibility Theory: Advanced Knowledge Acquisition in Ill-Structured Domains. Center for the Study of Reading Technical Report, No: 441.
Stolerman, I. (1992). Drugs of abuse: behavioral principles, methods and terms. Trends Pharmacol Sci 13: 170-176.
Straussner, S. (2004). Assessment and treatment of clients with alcohol and other drug abuse problems: An overview. S. L. Straussner içinde, Clinical Work with Substance-Abusing Clients (s. 3- 36). New York: The Guildford Press.
Sun, W., Skara, S., Sun, P., Dent, C. W. & Sussman, S. (2006). “Project Towards No Drug Abuse: Long-Term Substance Use Outcomes Evaluation”, Preventive Medicine, S: 42(3).
Şenel, F. (2003). “Beynin Gizemi,” TUBİTAK Bilim &Teknik, s. 15.
Tarhan, N., & Nurmedov, S. (2011). Bağımlılık: Sanal ve gerçek. İstanbul: Timaş Yayınları.
Telman, N., ve Ünsal P. (2005). İnsan İlişkilerinde İletişim. Epsilon Yayıncılık. İstanbul.
Terakye G. (1995). Hasta Hemşire İlişkileri.(4.Baskı). Aydoğdu Ofset, s:16-34. Ankara.
Tice, D. M., Bratslavsky, E., & Baumeister, R. F. (2001). Emotional distress regulation takes precedence over impulse control: If you feel bad, do it! Journal of Personality and Social Psychology, 80, 53−67.
Totterdell, P. & Parkınson, B. (1999). Use and effectiveness of self-regulation strategies for improving mood in a group of trainee teachers. J Occup Health Psychol 1999; 4:219-232.
Tull, M. T., & Roemer, L. (2007). Emotion regulation difficulties associated with the experience of uncued panic attacks: Evidence of experiential avoidance, emotional nonacceptance, and decreased emotional clarity. Behavior Therapy, 38, 378−391.
Tull, M. T., Schulzinger, D., Schmidt, N. B., Zvolensky, M. J., & Lejeuz, C. W. (2007). Development and initial examination of a brief intervention for heightened anxiety sensitivity among heroin users. Behavior Modification, 31, 220−242.
Tuncay, T. (2010). “Kanserle Başetmede Destek Grupları”, Toplum ve Sosyal Hizmet, S: 21(1).
Turhan, E., İnandı, T., Özer, C. ve Akoğlu, S. (2011). “Üniversite Öğrencilerinde Madde Kullanımı, Şiddet Ve Bazı Psikolojik Özellikler”, Türkiye Halk Sağlığı Dergisi, S: 9(1).
UNODC. (2018). Global overview of drug demand and supply: latest trends, cross-cutting issues. Vienna: United Nations Publication.
Uzbay, İ.T. (2009). “Beyin Nasıl Bağımlı Oluyor?”, Türk Eczacılar Birliği Yayını/ Meslek İçi Sürekli Eğitim Dergisi, sy. 21-22,, ss. 34-36.
Uzbay, İ.T. (2009). “Madde Bağımlılığının Tarihçesi, Tanımı, Genel Bilgiler ve Bağımlılık Yapan Maddeler”, Türk Eczacılar Birliği Yayını/ Meslek İçi Sürekli Eğitim Dergisi, sy. 21-22, s. 9.
Uzbay, İ.T. (2009a). Madde bağımlılığı. Silahlı Kuvvetler Dergisi 399 (Ocak): 99-115.
Uzbay, İ.T. (2009b). Madde bağımlılığı ve Hiperikum perforatum’un madde bağımlılığı üzerine etkileri. Fitoterapi.
Uzun, S., & Kelleci, M. (2018). Lise öğrencilerinde madde bağımlılığı: madde bağımlılığından korunma konusundaki öz yeterlikleri ve ilişkili faktörler. Dusunen Adam The Journal of Psychiatry and Neurological Sciences, 31(4), 356-363.
Ünibol, H. ve Hızlı Sayar, G. (2019). TURBAHAR ekle
VanBoven, A. M., & Espelage, D. L. (2006). Depressive symptoms, coping strategies, and disordered eating among college women. Journal of Counseling and Development, 84, 341−348.
Verheul, R. (2001). Comorbidity of personality disorders in individuals with substance use disorders. Eur Psychiatry 2001; 16(5): 274-282.
Wenzlaff, R. M., & Wegner, D. M. (2000). Thought suppression. Annual Review of Psychology, 51, 59−91.
Yavuzer, H. (2000). Çocuk Eğitimi El Kitabı. Remzi Kitapevi. İstanbul.
İNTERNET KAYNAĞI
https://www.youtube.com/watch?v=dCsBy4-qkjo&t=661s “Her Türlü Bağımlılığın Kimyası – Gündem Özel 09.07.2017 Pazar – YouTube,” (13.06.2022),
